Առասպելների հիմքում, հիմնականում, ընկած են եղել տվյալ  ժողովրդի կյանքում տեղի ունեցած իրական դեպքերը, սակայն բնության դեմ դեռևս անզոր մարդն իր մտածողությամբ երևույթները բացատրել է որպես աստվածների և ոգիների գերբնական ուժի արտահայտություն։ Այդ պատճառով էլ իրական հիմք ունեցող դեպքերի ու հերոսների պատմությունն ի սկզբանե ընդունել է չափազանցված և գերբնական բնույթ։ Չնայած դրան, առասպելներն օգնում են որոշակի պատկերացում կազմելու հնագույն ժողովուրդների հատկապես նախագրային շրջանի պատմության վերաբերյալ։ Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության» շնորհիվ պահպանվել և մեզ են հասել հայ ժողովրդի ստեղծած՝ «Հայկ և Բել», «Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ», «Վահագնի ծնունդը», «Տորք Անգեղ» առասպելները։

Ես բնակվում եմ Երևանի Աջափնյակ թաղամսում։ Թաղամասը, որի տարածքը կազմում է 25կմ ք․ իր անվանումը ստացել է այն պատճառւվ, որ գտնվում է Երևանի տարածքով հասող Հրազդան գետի աջ ափին։ Այն համեմատաբար նոր թաղամաս է։ Այստեղ ապրում է մոտ 110 հազար մարդ։

Աջափնյակ թաղամասում է գտնվում Թումանյանի անվան այգին, որը հիմնվել է հայ մեծ գրող և բանաստեղծ Հովհ. Թումանյանի 100-ամյակի առթիվ՝ 1970թ.։ 1973թ. այգում տեղադրվել է «Անուշ» պոեմի հերոսներ Անուշի և Սարոյի արձանը։ Այգու տարածքը կազմում է 7 հա։ Այն տեղակայված է Հրազդան գետի կիրճում։ Այգու մոտ է գտնվում «Թումո» կենտրոնի շենքը, ինչի համար այգին կոչվում է նաև «Թումոյի այգի»։

Աջափնյակում է գտնվում Հայ ազգային ազատագրական շարժման հերոս Գևորգ Չաուշի (Ղազարյան) արձանը։ Այն տեղադրված է Մազմանյան, Բաշինջաղյան, Բեկնազարյան փողոցների խաչմերուկում գտնվող հրապարակում։ Արձանը, որի հեղինակն է ճարտարապետ Ժիրայր Պետրոստանը, իսկ քանդակագործը ՀՀ ժողովրդական նկարիչ Լևոն Թոքմաջյանը, տեղադրվել է 2007 թ․ սեպտեմբերի 29-ին։

Ես բնակվում եմ Աջափնյակ թաղամասի Մազմանյան փողոցում։ Մեր բակում կա խաղահրապարակ, որտեղ տեղադրված է տարբեր մարզասարքեր, որոնց վրա մեր բակի բնակիչները մարզվում են, ես նկարել եմ մեր բակի գեղեցիկ ոսկեգույն աշունը։

Գեղարդի վանքի կառուցման ստույգ ժամանակը հայտնի չէ։ Հայտնի է սակայն, որ համալիրը կառուցվել է մի վայրում, ոըը նախաքրիստոնեական շրջանում պաշտվել է որպես սրբատեղի` սրբացված աղբյուրների պատճառով։ Այդ աղբյուրներից մեկն այսօր էլ պահպանվում է վանքի գլխավոր գավթի ներսում։

Ըստ ավանդության 4-րդ դարի սկզբին, Հայաստանում քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելու առաջին տարիներին հիմվնել է մի վանք, որը Այրիվանք կամ Քարայրների վանք է կոչվել։ Վանքի հիմնադրումն ու բարգավաճումը ավանդաբար վերագրում են հայոց առաջին կաթողիկոս Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչին և Սուրբ Սահակ Պարթև կաթողիկոսին։ Նախնական շրջանում վանքի միաբանները ապրել են հենց վանքում` կեցության համար օգտագործելով նաև մոտակա քարայրները` որպես մենակյացների խցեր։ Ենթադրվում է, որ այս անձավներից մեկում ապրել է նաև Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը։

Արամազդը Հայկական դիցաբանության մեջ հայտնի է որպես գերագույն աստված՝ երկնքի ու երկրի արարիչը, բոլոր աստվածների հայրը։ Նա կոչվում էր «Մեծ և արի Արամազդ», որի գլխավոր սրբավայրը գտնվում էր Հին Հայաստանի պաշտամունքային կենտրոններից մեկում՝ Անի-Կամախում։ Այնտեղ էին գտնվում հայոց Արշակունի թագավորների տոհմական դամբարաններն ու գանձերը։ Համապատասխանում է հունական Զևս աստծուն։

Ըստ դիցաբանության՝ Արամազդն ունեցել է մի որդի՝ Միհր և երկու դիցուհի՝ Անահիտ ու Նանե անուններով։ Հեթանոսական մյուս աստվածների ծնողները չեն հիշատակվում և ենթադրվում է, որ նրանք էլ են Արամազդի զավակները։ Իսկ աստվածների մայրը կամ Արամազդի կինը ընդհանրապես չի հիշատակվում։

Արամազդը բնութագրվում էր «մեծ» և «արի» բառերով և համարվում էր «արարիչ երկնի և երկրի», «հայր դիցն ամենայնի», այսինքն՝ բոլոր աստվածների հայր, լիություն և պարարտություն պարգևող։ Արամազդին նվիրված տոնը կատարվում էր Ամանորին (Նավասարդ), երբ տեղի էին ունենում նավասարդյան խաղերը։ Այդ ժամանակ Արամազդին զոհաբերում էին սպիտակաթույր կենդանիներ (ցուլ, նոխազ, ձի, ջորի)։ Արամազդ կոչվել է հայոց հեթանոսական տոմարի ամիսների 15-րդ օրը։

Ըստ հայ մեծ պատմիչ Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության»՝ Տորք Անգեղը Հայկ Նահապետի թոռ Պասքամի որդին է: Նա բարձրահասակ, կոպիտ կազմվածքով, դժնի հայացքով, վիթխարի ուժ ունեցող հսկա է։ Անգեղ անունը նա ստացել է իր տգեղության պատճառով։ Տորքը ձեռքով որձաքար ապառաժներ է ճեղքում, եղունգներով տաշում, դարձնում տախտակներ և դարձյալ եղունգներով դրանց վրա արծիվներ քանդակում։

Ըստ առասպելի՝ Տորք Անգեղը մի հովիվ էր, բայց ոչ հասարակ, այլ դյուցազնական: Առյուծները և վագրերը նրան տեսնելիս՝ մոտ էին գալիս՝ կարծելով, թե նա էլ է գազան, և նա է իրենց զորավոր արքան: Մի գարուն Տորքին թախիծ է պատում, որից նա ազատում չէր գտնում: Օրեր, գիշերներ թափառում էր նա՝ թախծոտ աչքերն արևին հառած: Աստղիկ դիցուհին վերևից տեսնելով նրան, իջնում է նրա մոտ և հարցնում տխրության պատճառը: Տորքը պատասխանում է, որ տխուր է, որովհետև միայնակ է, առանց սիրո. և ո՞վ կսիրի իր նման աժդահա ու տգեղ մեկին: Եվ սիրո դիցուհին նրան հայտնում է չքնաղ կույս Հայկանուշի մասին, որը միայն կարող է սիրել Տորքին: Տորքը գտնում է գեղեցկուհուն, փոխադարձ սեր գտնում նրանից և թախիծը փարատում:

Տորք Անգեղը չի գործածում ոչ թուր և ոչ նետ, այլ միայն իր տեսքով սարսափեցնեւմ է թշնամիներին ու չարագործներին: Բայց երբ նրանք երես են առնում, այն ժամանակ նա դիմում է ուժին:

Ղազարոս Աղայանն իր «Տորք Անգեղ» պոեմում գրում է․ ․․․Տորքը չէր նման հասարակ մարդու, Այլ մի աժդահա և շատ ահարկու, Աչքերը կասես մի կապույտ ծով․ Ճաճանչավորված արևի լույսով․ Սև–սև ունքերը՝ մութ ամպի նման՝ Բարդ–բարդ կուտակված աչքերի վրան․ Քիթը կորնթարդ իբրև մի բլուր, Ատամներն ուրագ, եղունգները թուր․ Կուրծքը կասենաս մի լանջ է լեռան, Մեջքը սարաժայռ, կռները գերան, Մի խոսքով՝ մի դև և ոչ թե հսկա, Ոչ ոք տեսած չէր այսպես աժդահա․․․ Ահռելի էր նա և այնքան ուժեղ, Որ հիսուն գոմեշ չունեին մեկտեղ․․․

Տորք Անգեղի արձանը տեղադրվել է Երևանի Նոր Նորքի 4-րդ զանգվածում, 1982 թվականին։ Արձանի հեղինակը քանդակագործ Կարլեն Նուրիջանյանն է։

Մեր պապական գյուղը՝ Նախիջևանիկը, գտնվում է Արցախի Հանրապետության Ասկերանի շրջանում: Նախիջևանիկ համայնքի բնակչության թվաքանակը կազմում է մոտ 250 մարդ, կա 60 տնտեսություն։ Բնակչությունը հիմնականում զբաղվում է գյուղատնտեսությամբ՝ անասնապահությամբ և հողագործությամբ: Համայնքում գործում են գյուղապետարան, մշակույթի տուն, բուժկետ, միջնակարգ դպրոց, որտեղ սովորում է 90 աշակերտ։

Կան պատմամշակույթային հուշարձաններ՝ Սբ. Աստվածածին եկեղեցի (19-րդ դար), հին գերեզմանոց թվագրվում է 9-13-րդ դարերում, Փիրումյանների գերեզմանոց (19-20-րդ դարեր), Մատուռ Նահատակ, որը թվագրվում է 13-րդ դարում, մատուռ Ղուլունց օջախ։

Այս գյուղը տվել է անվանի զորավարներ, որոնց թվում են նաև իմ նախապապերը՝ Դանիել և Պողոս Բեկ-Փիրումյանները, ովքեր ակտիվ մասնակցություն են ունեցել Սարդարապատի ճակատամարտին։

Նախորդ ամռանը մենք այցելել ենք Արցախ, Նախիջևանիկ, գնացել ենք մեր պապական՝ Փիրումյանների տոհմական գերեզմանոց։ Գերեզմանների տապանաքարերի վրա զարդաքանդակներ են և ուշագրավ տեղեկություններ տոհմի մասին։

Նախիջևանիկ գյուղը հայտնի է իր նռան այգիներով։ Այստեղի նուռը ամենահամովն է։ Արցախյան առաջին ազատամարտի տարիներին այս գյուղը մի քանի անգամ հայտնվել է թշնամու վերասկողության տակ և ազատագրվել 1992 թ․ սեպտեմբերի 4-ին։

Հայկը գանգուռ մազերով և լայն ուսերով տղամարդ էր, իսկ Բելը ասում էր որ հայկը դառնա իր ծառան։ Հայկը հրաժարվեց այդ հրամանից, Հայկը վերցրեց իր ընտանիքին և տեղափոխվեց սար։ Բելը գիշերները մտածում էր թե ինչպես է հաղթելու Հայկի և նրա ընտանիքին։ Բելը զորք հավքեց և եկավ, որ Հայկի հետ կռվի, իսկ հայկի զորքը նրա ընտանիքն էր, նրա որդիները և թոռները։ Հայկը կռվի առաջ երեք թևանի նետը կրակեց Բելի սրտին և Բելը տապալվեց գետնին։

Մեր տոհմի նախապապն է Բայանդուր իշխանը, ով եղել է զորավար Դավիթ Բեկի աջակիցը և մտերիմը։ Բայանդուրը ունեցել է որդի Փիրում անունով, որտեղից և առաջացել է մեր ազգանունը՝ Փիրումյանը։ Իմ նախապապերն են նաև զորավարներ Դանիել և Պողոս Բեկ-Փիրումյանները, ովքեր ակտիվ մասնակցություն են ունեցել 1918 թվի մայիսին Սարդարապատի ճակատամարտին։ Իմ նախապապերը սերում են Արցախից։