https://www.youtube.com/watch?v=fXl3_zq86jg

1.Բլոգում տեղադրել բնագիտության բաժնի հղումը։
Հղումը
2.Առանձնացնել այն նախագծերը, որին մասնակցել ես, ինչ կուզենայիր ավելացնել։
Այս տարի ես մասնակցել եմ միայն այս նախագծին։
3.Մեր քննարկված ուսումնական նյութերից, որն էր ավելի հետաքրքիր, որն էր ավելի դժվար, որը`հեշտ։ Ինչ թեմաներ կուզենայիր լիներ , որ չկա։ Տեղադրիր այն ուսումնական նյութերի հղումները, որոնց առաջադրանքները կատարել ես։
ԼՃԵՐ ԵՎ ՋՐԱՄԲԱՐՆԵՐ
Գետեր
Ճահիճներ
Մտնոլորտային ճնշում
ՔԱՄԻ, ՔԱՄՈՒ ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ
Մթնոլորտի տաքացումը
Եղանակ. Եղանակի կանխատեսումը
ՄԹՆՈԼՈՐՏԻ ԽՈՆԱՎՈՒԹՅՈՒՆԸ. ՄԱՌԱԽՈՒՂ ԵՎ ԱՄՊԵՐ
Կլիմա, դրա հիմնական տիպերը
Կենսոլորտը և նրա բաղադրիչները
Բույսերի կառուցվածքն ու կենսագործունեությունը
Բակտերիաներ
ՀՈՂԸ ԵՎ ԿԵՆԴԱՆԻ ՕՐԳԱՆԻԶՄՆԵՐԸ
Ամենահետաքրքիր-ՔԱՄԻ, ՔԱՄՈՒ ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ
Ամենահեշտ-Մթնոլորտի տաքացումը
Ամենադժվար-Բույսերի կառուցվածքն ու կենսագործունեությունը
Ես չգիտեմ ինչ թեմա կուզենայի, որ լիներ։ Ինձ բոլոր թեմաներն են հետաքրքիր:
4. Գործնական պարապմունքներից որին ես մասնակցել և ինչ ես սովորել:
Ես մասնակցել եմ ծաղիկները և բույսերը ջրելու և մաքրելու ժամանակ, և սովորել եմ ճիշտ բույսեր խնայել։
5. Ստացած գիտելիքներդ կկարողանա՞ս օգտագործել քո առօրյայում, կենցաղում, շրջապատում, այգում։ Բեր օրինակներ։
Ես չգիտեմ, բայց կախշատեմ ինչ որ մի ձև այն օգտագործել։
6. Քանի ֆլեշմոբի ես մասնակցել։
Ես մասնակցել եմ բոլոր ֆլեշմոբներին։

Ամենաշատ թունավորումը սնկից տեղի է ունենում, երբ արտաքնապես չտարբերվելով ուտելի սնկից, պատահաբար հավաքվում է դրանց հետ միասին։ Նման սխալից խուսափելու համար, որը կարող է ճակատագրական դառնալ, անհրաժեշտ է լավ ուսումնասիրել սնկերի ընդհանուր նշանները և իմանալ թունավոր սնկերի տեսակների բնութագրական տարբերությունները։ Անհրաժեշտ է հավաքել միայն ծանոթ սնկատեսակները։ Անհայտ կամ կասկածելի պտղատամարմինները չպետք է օգտագործել։ Մշտապես պետք է հիշել, որ թունավոր սնկերի մի շարք նմուշներում բնորոշ գծերը կարող են բացակայել, օրինակ՝ ճանճասպանի գլխարկի սպիտակ փաթիլները կարող են լվացվել հորդառատ անձրևից, դժգույն գարշասունկյի գլխարկի, վերին կտրված մասում աննկատ է դարձնում սնկի գլխարկի վրայի նախազգուշացնող օղակը։ Երեխաների համար սնկերն ավելի վտանգավոր են, քան մեծահասակների համար, ուստի երեխաների կողմից նույնիսկ «օգտակար» սնկերի օգտագործումը պետք է սահմանափակվի։ Սնկերի վտանգավորությունը պայմանավորված է նաև այն, որ նրանք թունավոր նյութերի (ծանր մետաղներ, թունաքիմիկատներ, ռադիոնուկլիդներ) կուտակիչներ են հանդիսանում։

Մահացու թունավոր սնկեր
Սնկերի մեջ կան մահացու թունավոր տեսակներ, որոնք կարող են մահացու ելքով թունավորումներ առաջացնել անգամ փոքր չափաբաժնով ընդունելու դեպքում։ Մահացու թունավոր տեսակներն են.

• Դժգույն գարշասունկ (Amanita phalloides)
• Գարնանային գարշասունկ (Amanita verna)
• Գարշահոտ գարշասունկ (Amanita virosa)
• Ամանիտա սպիտակ (Amanita ocreata)
• Գալերինա ( Galerina marginata )
• Էնտոլոմա թունավոր (Entoloma lividum)• Լեպիոտա աղյուսագույն-կարմրավուն (Lepiota helveola)
• Մորկեղ սովորական (Gyromitra esculenta)
• Մորկեղ հսկա (Gyromitra gigas)
• Թելիկասունկ հողային (Lnocybe geophylla)
• Թելիկասունկ թելիկանման (Lnocybe fastigiata)
• Գոմաղբասունկ մոխրագույն (Goprinus atramentarius)
• Կաղնեսունկ կամ կապտուկ (Boletus luridus)
• Կարմիր ճանճասպան (Amanita muscaria)
• Հովազային ճանճասպան (Amarita pantherina)
• Փսիլոցիբե մեքսիկանան (Psilocybe Mexicana)
• Կոնոցիբե ցիանոպուս (Conocybe cyanopus)
• Սատանայասունկ (Boletus satanas)
• Էնտոլոմա գարնանային (Entoloma vemum)
• Շաքարասունկ ծծմբադեղին (Tricholoma sulphureum)
• Էնտոլոմա դժգույն-սպիտակ (Entoloma lividoalbus)
• Խոզուկասունկ բարակ (Paxillus involutus)
• Խոզուկասունկ հաստ (Paxillus atrotomentosus)
• Սարդոստայնասունկ գեղեցկագույն (Cortinarius speciosissimus)
• Սարդոստայնասունկ նարնջակարմիր (Cortinarius orellanus)
• Ճանճասպան սմիտիանի (Amanita smithiana)
• Ճանճասպան աբրուպտա (Amanita abrupta)
• Շարքասունկ կանաչ (Tricholoma equestre)
• Անձևրասունկ մարգարտյա (Licoperdon perlatum)

Սնկերի մասին թունաբանական փաստերը ներկայումս անբավարար է ուսումնասիրված և աղբյուրներից ստացված տվյալները հաճախ հակասական են։ Առաջին հերթին դա վերաբերում է սնկերի վրայի գծերին և կեղծ գունավորումներին, որոնց թունավոր լինելը հաճախ պայմանավորված է այն տարածքով, որտեղ նրանք աճում են։ Սնկերով թունավորումները պայմանավորված են հիմնականում նրանով, որ՝

Մարդիկ դժվարությանմբ են կարողանում տարբերակել ըստ արտաքին հատկանիշների, հաճախ շփոթելով ուտելի սնկերը թունավոր սնկերի հետ։

Սխալ ձևով են սունկ հավաքում, քանի որ սունկ տարբերակելը կատարվում է նրա ողջ պտղամարմինը մանրակրկիտ զննելով։ Այն հավաքելիս անհրաժեշտ է պահպանել պտղամարմնի ամբողջականությունը։ Եթե այն կտրվում է գլխիկին ավելի մոտ հատվածից, ապա թունավոր սնկին բնորոշ մի շարք հատկանիշներ կարող են չբացահայտվել։

Պայմանական ուտելի սնկերի ոչ ճիշտ մշակումը, քանի որ որոշ սնկեր պահանջում էն մշակման որոշակի եղանակներ՝ (չորացում, կրկնակի եռում), որի դեպքում քայքայվում կամ հեռացվում են սնկերում պարունակվող գրգռիչ մի շարք նյութեր, որոնք վնասակար են համարվում աղեստամոքսային տրակտի համար։

Սննդում «հիվանդ սնկեր» օգտագործելը։ Գերհաս համարվող սնկերը խոցելի են շատ բորբոսների, ախտածին մանրէների ու շրջապատի մի շարք վնասակար նյութերի կողմից, որոնք կարող են օրգանիզմում մի շարք թունավորումների պատճառ հանդիսանալ։

Հողի մասին խոսելիս կամ դրա հետ աշխատելիս շատ բան է անհրա­ժեշտ իմանալ: Իհարկե, բոլորս լավ գիտենք, որ բույսերի մեծ մասն աճում է հողում: Այստեղ հանդիպում են նաև շատ կենդանիներ: Հողում մեծաքա­նակ են տարբեր բակտերիաները և սնկերը: Իսկ ի՞նչ է հողը, ի՞նչ բաղա­դրություն ունի:

Հողը երկրագնդի մակերևույթի վերին բերրի շերտն է:

Հողում մոտ 50-60 սանտիմետր խորությամբ մի փոքր փոս փորելիս կարելի է նկատել հողի տարբեր շերտեր: Վերին շերտը մուգ գույ­նի է: Այստեղ են բույսերի արմատները: Հողի այս շերտը պարունակում է նաև տարբեր բույսերի և կենդանիների մնացորդներ: Այդ մնացորդները բակտերիաների և սնկերի օգնությամբ քայքայվում են, առաջանում է օր­գանական նյութերով հարուստ հումուս, որր հողին հաղորդում է մուգ գույն: Հողի ավելի խոր շերտերը բաց գույնի են, այս­տեղ քիչ է հումուսը:

Կարելի է ասել, որ հողը ոչ միայն բույսերի և այլ կեն­դանի օրգանիզմների ապրե­լու միջավայր է, այլ նաև՝ կեն­դանի օրգանիզմների կենսա­գործունեության արդյունք: Հումուսի պարունակու­թյամբ հողերը շատ տարբեր են: Հումուսով հարուստ է սևահողը, որտեղ լավ են աճում բույսերը: Հումուսի պակասի դեպքում բույսերն զգում են սննդի պակաս: Հողի բերրիության և բույսերի աճի ապահովման համար օգտագործում են պարարտանյութեր: Պարարտանյութերը պարունակում են տարբեր նյութեր և լրացուցիչ սնունդ են բույսի համար:

Բույսերի աճի համար անհրաժեշտ են նաև ջուր, թթվածին և այլ նյու­թեր: Ջրի պարունակությունը հողում փոփոխական է: Երբ անձրևները սա­կավ են, անհրաժեշտ է արհեստական ոռոգում, որի համար օգտագործում են լճերի, գետերի, ջրամբարների, ջրանցքների ջրերը: Իսկ թթվածնով հարստացնելու համար հողը փխրեցնում են:
Հարցեր և առաջադրանքներ
1. Ի՞նչ կենդանի օրգանիզմներ են հանդիպում հողում:
Հողի մեջ կարելի է հանդիպել ինչպես կենդանիներ՝ որդեր, սողուններ, այնպես էլ բակտերիաներ և սնկեր։
2․ Ի՞նչ է հողը, իսկ հումո՞ւսը:
Հողը երկրագնդի մակերևույթի վերին բերրի շերտն է, իսկ հողի առաջին շերտը հումուսն է, որի մեջ կան կենդանիների և բույսերի մնացորդներ։
3․ Ինչո՞ւ է հողի վերին շերտը մուգ գույնի:
Հողի վերին շերտը մուգ գույնի է, քանի որ հարուստ է հումուսով։
4․ Ի՞նչ նյութեր են պարունակվում հողում:
Հողում կան կենդանիների և բույսերի մնացորդներ, բակտերիաներ, սնկեր և օրգանական նյութեր։
5․ Ի՞նչ են պարարտանյութերը:
Պարարտանյութերը բույսերի, բակտերիաների, սնկերի և կենդանիների մնացորդներն են, որոնք օգտագործվում են լավ բերք ստանալու համար։
6․ Ի՞նչ նպատակով են իրականացնում հողի արհեստական ոռոգումը, փխրեցումը:
Երբ անձրևները քիչ են լինում, անհրաժեշտություն է առաջանում հողն ավելի խոնավեցնել։ Այդ նպատակով հողը ջրում են և փխրեցնում, որպեսզի այն հագեցած լինի թթվածնով և բերրի լինի։

1․ Յուրաքանչյուր կատու քթի վրա եզակի պատկեր ունի: Այն նույնքան անհատական է, ինչպես մարդու մատնահետքերը:
2. Կան երկրներ, որտեղ ընտանի կատուն ընտանիքում բացառություն է համարվում, օրինակ՝ Գաբոն, Պերու: Իսկ ուրիշ երկրներում, ինչպիսիք են Ավստրալիան, գրեթե յուրաքանչյուր ընտանիքում կատուներ են ապրում, ըստ էության, գրեթե ամեն բնակչին մի կատու է հասնում:
3. Կատվի սիրտը մեկ րոպեում կատարում է մոտ 110-140 զարկ, ստացվում է, որ այն 2 անգամ ավելի արագ է խփում, քան մարդու սիրտը։
4. Ամենափոքր կատուն համարվում է սինգապուրյան կատուն, տվյալ ցեղատեսակի արու կատուն կշռում է մոտ երեք կիլոգրամ, իսկ էգ կատուն ոչ ավելի, քան երկու կիլոգրամ:
5. Իսկ կատվազգիների ամենամեծ ներկայացուցիչը վագրն է, նրա քաշը 300 կիլոգրամի է հասնում:
6. Որոշ երկրներում կատուները թոշակ են ստանում: Օրինակ Ավստրիայում կատվին, ով հսկում է հացահատիկի պահեստը, կենսաթոշակ է հասնում: Միայն արժե նշել, որ դա ոչ թե դրամական արտահայտությամբ, այլ մթերային, այսինքն՝ միս, արգանակ, կաթ:
7. Պետք չէ զարմանալ, որ կատվի տրամադրությունը, ինչպես և ձեր տրամադրությունը փոխվում է: Բանն այն է, որ կատուները շատ զգայուն էակներ են և կարող են զգալ տիրոջ տրամադրությունը:
8. Կատվի մարմինը բաղկացած է 517 մկաններից և 290 ոսկորներից, սա է պատճառը, որ կատուներն այդպես ճկուն են:
9. Բոլոր կատուները գերազանց լսողություն ունեն, այս կենդանիների ականջը պտտվում է 180 աստիճանով:
10. Շատ գիտնականներ պնդում են, որ այն մարդիկ, ովքեր ապրում են կատուների հետ, ավելի քիչ են ենթարկվում սթրեսների ու սրտի նոպաների, քան նրանք, ովքեր չունեն կատուներ:
11. Շոտլանդիայում Towser անունով կատուն իր ողջ կյանքի ընթացքում 28.899 մուկ է որսացել:
12. Հետազոտողներն ապացուցել են, որ կատուները չեն կարող տարբերել կարմիր եւ կանաչ գույները, հետեւաբար նրանք ևս կարող են դալտոնիզմ ունենալ:
13. Կատուները երկրի վրա հայտնվել են այսօրվա տնային կենդանիների մեծ մասից առաջ, սակայն վերջիններից է եղել, որ ընտելացել է։ Կարծում են, որ նրանք ընտելացել են մոտ 10000 տարի առաջ` արևելքի առաջին գյուղատնտեսների կողմից, հետո նրանք տարածվել են Եվրոպայում։
14. Ընդհանրապես մռռոցը կարող է հանգստություն նշանակել, բայց միշտ չէ, որ այդպես է։ Նրանք նաև մռռում են, երբ հիվանդ են կամ վախեցած են և անում են դա իրենք իրենց հանգստացնելու համար։
15. Կատուներն ատում են կիտրոնը, սոխը, քացախը և գործնականում ցանկացած ցիտրուսային մթերք։

Երկրագնդի վրա կենդանի օրգանիզմներից են բույսերը և կենդանինե­րը: Բացի դրանցից՝ կան փոքր, մանր օրգանիզմներ՝ մանրէներ, որոնց մեծ մասը բակտերիաներն են: Կան նաև սնկեր: Բակտերիաները և սնկերը տարածված են գրեթե ամենուրեք՝ մյուս կենդանի օրգանիզմների հետ կազմելով կենսոլորտը:

Բակտերիաներ: Մանրէներն այնքան փոքր են, որ անզեն աչքով տե­սանելի չեն: Դրանք տեսանելի են դառնում միայն խոշորացնող սարքերի օգնությամբ: Հոլանդացի վարպետ և բնագետ Անտոնի վան Լևենհուկը, այդպիսի մի պարզ սարք ստեղծելով, բացահայտեց մանրէները: Մանրէների մի մեծ մասը բակտերիաներն են: Դրանք պարզունակ միաբջիջ օրգանիզմներ են, որոնք սնվում, շարժվում, կիսվում և բազմանում են, օժտված են նաև այլ հատկություններով:

Բակտերիաները տարբեր ձևի են՝ ցուպիկաձև, գնդաձև, ստորակետաձև, պարուրաձև և այլն: Այդ ձևն ապահովվում է որոշա­կի լավ արտահայտված արտաքին կառույցով, որը շրջապատում է բակ­տերիան: Նման կառույցը նաև պաշտպանում է բակտերիան միջավայրի տարբեր անբարենպաստ գործոններից, օրինակ՝ սուր առարկաներից, բարձր ջերմաստիճանից կամ ճնշումից, քիմիական տարբեր նյութերից: Բակտերիաները շատ կայուն են:

Բակտերիաների միջև կան նաև գույնի, չափսի և այլ տար­բերություններ: Բակտերիաների մեծ մասն անգույն է:

Բակտերիաներն ունեն սնման տարբեր եղանակներ. մի դեպքում իրենք են առաջացնում օրգանա­կան նյութեր, մյուսում՝ օգտվում են պատրաստի նյութերից: Հո­ղում բակտերիաները շատ են (1 գրամ հողում կարող են գտնվել միլիոնավոր բակտե­րիաներ):

Բակտերիաների առանձնահատկություններից է արագ կիսումը, որի հաշվին նրանց թվաքանակր մեծ է:

Բակտերիաների մի մասը մեծ օգուտ է տալիս բնությանը: Դրանք նպաստում են որոշ բույսերի աճին և զարգացմանը, կենդանիների և մար­դու սննդառությանը։ Սակայն բակտերիաների մյուս մասը փչացնում է տարբեր պիտանի առարկաներ, բույսերում, կենդանիներում և մարդու օր­գանիզմում առաջացնում տարբեր հիվանդություններ: Այդ բակտերիանե­րը վնասակար են:

Բակտերիաների մասին գիտությունը ընդգրկված է մանրէաբանութ­յունում:

Սնկեր: Սնկերն ավելի մեծ չափերի են հասնում, քան բակտերիաները: Ունեն տարբեր ձևեր: Սնկերի մեծ մասը բազմաբջիջ է: Սնկերի մարմինը կազմված է թելերից: Որոշ սնկերում տարբերում են նաև գլխիկ և ոտիկ: Դրանք գլխարկավոր սնկեր են։

Սնկերը ևս ունեն լավ արտահայտված արտաքին կառույց, սնվում են, շնչում, բազմանում, օժտված են կենդանի օրգանիզմների այլ հատկու­թյուններով: Նրանք ունեն շատ նմանություններ բույսերի և կենդանիների հետ: Սնկերը սնվում են պատրաստի օրգանական նյութերով:

Սնկերը մեծ դեր են կատարում բնության մեջ: Սնկերի մի մասն ապ­րում է ծառերի տակ, ծառերի արմատներին մոտ և փոխազդում նրանց հետ՝ տալով և ստանալով պիտանի նյութեր, օգնելով մեկր մյուսի աճին և զարգացմանը: Դա օգտակար կապ է:

Գլխարկավոր սնկերի թվում կան ուտելի սնկեր: Դրանցից են սպիտակ սունկը, կեչասունկը, յուղասունկը, շամպինիոնը, աղվեսասունկը:

Սակայն կան այնպիսիները, որոնք թունավոր են և վնաս են հասցնում բույսերին և կենդանիներին, մարդուն: Որոշ սնկեր հարուցում են նաև տար­բեր հիվանդություններ:

Սնկերի մասին գիտությունն անվանվում է սնկաբանություն:

Հարցեր և առաջադրանքներ
1. Ի՞նչ գիտեք բակտերիաների և սնկերի մասին: Ի՞նչ օրգանիզմներ են դրանք:
Բակտերիաները մանր միաբջիջ օրգանիզմներ են, մանրէներ, որոնք լինում են տարբեր ձևի, չափի և գույնի, բայց հիմնականում անգույն։ Դրանք լինում են օգտակար և վնասակար։ Շատ մեծ տարածում ունեն բնության մեջ, արագ զարգանում և բազմանում են բաժանման մեթոդով, շատ դիմացկուն են։
2. Ո՞վ է բացահայտել բակտերիաները, ի՞նչ սարքի օգնությամբ:
Բակտերիաները բացահայտել է հոլանդացի գիտնական Անտոնի վան Լևենհուկը իր ստեղծած սարքի՝ մանրադիտակի միջոցով։
3. Ինչի՞ հաշվին են բակտերիաները պաշտպանվում միջավայրի անբենպաստ գործոններից:
Արտաքին միջավայրի անբարենպաստ գործոններից՝ քիմիական նյութերից, բարձր ջերմաստիճանից, բակտերիաները պաշտպանվում են իրենց հատուկ ձևի շնորհիվ, որն ապահովվում է բակտերիան շրջապատող որոշա­կի լավ արտահայտված արտաքին կառույցով։
4. Բակտերիաների սնման ի՞նչ եղանակներ գիտեք:
Բակտերիաները սնվում են կամ իրենց ստեղծած օրգանական նյութերով, կամ տվյալ օրգանիզմում առկա արդեն պատրաստի նյութերով։
5. Ինչո՞ւմն է բակտերիաների դերը բնության մեջ և մարդու կյանքում:
Բակտերիաների մի մասն օգտակար է բնության և մարդկության համար։ Դրանք նպաստում են որոշ բույսերի աճին և զարգացմանը, նաև կենդանիների և մար­դու սննդառությանը։

Մեր շրջապատում կան շատ բույսեր: Տարբեր բույսեր՝ խոտեր, թփեր և ծառեր, աճում են անտառներում ու մարգագետիններում, այգիներում ու պուրակներում, փողոցների եզրերում, դպրոցամերձ և տնամերձ հողամա­սերում և այլուր: Դասարաններում և սենյակներում բույսերն աճեցվում են համապատասխան տարաներում, այստեղ բույսերը խնամքի առարկա են: Ի՞նչ է բնորոշ բույսերին:

Բույսը հիմնականում աճում է հողում: Նրա մարմնի մի մասը գտնվում է հողում՝ կազմելով ստորգետնյա հատվածը: Մյուսը` տեսանելի հատվածն է, որր գտնվում է հողից դուրս, կազմում վերգետնյա հատվածը: Բույսն ունի իր կառուցվածքը: Սովորաբար տարբերում են նրա արմատը, ցողունը և տերևը: Դրանք միասին կազմավորում են բույսի մարմինը: Արմատը սովորաբար կազմում է բույ­սի ստորգետնյա մասը: Արմատները լի­նում են շատ բարակ և հաստացված, կարճ և երկար: Ցողունն արմատին է միացնում տերևները:

Բացի նշվածից՝ բույսերի մի մասը ծաղկում է, տալիս պտուղներ և առաջաց­նում սերմեր: Ծաղիկները, պտուղները և սերմերը բույսի կառուցվածքի մասերն են: Ծաղկման շրջանում բույսերը շատ շքեղ են, գունեղ, գեղեցիկ ու բուրավետ: Արմատը, ցողունը, տերևը, ծաղիկը, պտուղը, սերմը բույսի օրգաններն են:

Բույսն անընդհատ աճում է և զար­գանում, նրա աճը լավ դիտվում է միջա­վայրի բարենպաստ պայմաններում՝  լույ­սի, ջրի և անհրաժեշտ այլ նյութերի առկայությամբ: Եթե ուշադիր դիտարկենք բույսի կյանքը, ապա կնկատենք այն, որ բույսը սնվում է, օգտագոր­ծում ջուր և ածխաթթու գազ, բույսի մարմնում առաջանում են տարբեր օր­գանական նյութեր: Բույսը նաև շնչում է, որի ընթացքում օգտագործում է թթվածին՝ կենդանիների և մարդու նման:

Որոշ բույսերի կենսագործունեության առանձնահատկություններից է հոտը, հաճախ նաև՝ բուրավետ լինելը:

Բույսերի մասին շատ հետաքրքիր երևույթներ կարելի է դիտել անտա­ռում կամ մարգագետնում, դպրոցամերձ կամ տնամերձ հողամասում, շրջա­կա կանաչ աշխարհում: Բույսերը պետք է ոչ միայն ճանաչել, այլ նաև՝ պաշտպանել: Բույսերը մարդկանց «կանաչ բարեկամներն» են:
Հարցեր և առաջադրանքներ
1. Շրջապատում որտե՞ղ են աճում բույսեր:
Աճում են անտառներում ու մարգագետիններում, այգիներում ու պուրակներում, փողոցների եզրերում, դպրոցամերձ և տնամերձ հողամա­սերում և այլուր։
2. Ի՞նչ գիտեք բույսի մարմնի մասին: Ո՞րն է նրա ստորգետնյա, ո՞րը՝վերգետնյա հատվածը: Ի՞նչ կառուցվածք ունի բույսը: Բույսի ի՞նչ օրգաններ գիտեք:
Սովորաբար տարբերում են նրա արմատը, ցողունը և տերևը: Դրանք միասին կազմավորում են բույսի մարմինը: Արմատը սովորաբար կազմում է բույ­սի ստորգետնյա մասը: Արմատները լի­նում են շատ բարակ և հաստացված, կարճ և երկար: Ցողունն արմատին է միացնում տերևները:
3. Ի՞նչ պայմաններ են անհրաժեշտ՝ բույսի աճի և զարգացման համար:
Լույ­սի, ջրի և անհրաժեշտ այլ նյութերի առկայություն։
4. Ինչպե՞ս է դրսևորվում բույսի կենսագործունեությունը:Բույսն անընդհատ աճում է և զար­գանում, նրա աճը լավ դիտվում է միջա­վայրի բարենպաստ պայմաններում՝  լույ­սի, ջրի և անհրաժեշտ այլ նյութերի առկայությամբ: Եթե ուշադիր դիտարկենք բույսի կյանքը, ապա կնկատենք այն, որ բույսը սնվում է, օգտագոր­ծում ջուր և ածխաթթու գազ, բույսի մարմնում առաջանում են տարբեր օր­գանական նյութեր: Բույսը նաև շնչում է, որի ընթացքում օգտագործում է թթվածին՝ կենդանիների և մարդու նման:
5. Փորձեք նշել, թե ինչո՞վ են բույսերը կարևոր մարդու կյանքում:
Բույսերը մարդկանց «կանաչ բարեկամներն» են: Դրանք մաքրում են օդը։ Բույսերի մի մասը ծաղկում է, տալիս պտուղներ և առաջաց­նում սերմեր:

Ծանոթանալով երկրագնդի տարբեր ոլորտներին՝ կարող ենք նշել, որ դրանցից ամենամեծը և ամենատարածվածը, որը բնակեցված է տարբեր կենդանի օրգանիզմներով, կենսոլորտն է:

Կենսոլորտ հասկացությունը տվել է ավստրիացի գիտնական էդվարդ Զյուսը դեռևս 19-րդ դարում՝ իր «Երկրի դեմքը» գրքում: Քանի որ կենդանի օրգանիզմներն ունեն շատ լայն տարածում, ուստի կենսոլորտն ընդգրկում է ողջ ջրոլորտը, քարոլորտի վերին և մթնոլորտի ստորին շերտերը: Այդ շերտերում կան միջավայրի այնպիսի պայմաններ, որոնք նպաստավոր են կենդանի օրգանիզմների համար:

Կենսոլորտի հիմնական բաղադրիչներից են բույսերը և կենդանիները: Դրանք իրենց չափերով տարբեր են, ունեն տարբեր կառուցվածք, կենսագործունեության առանձնահատկություններ և հետաքրքիր հարմարանք­ներ, որոնք հնարավոր են դարձնում կյանքը երկրագնդի տարբեր ոլորտնե­րում: Կաղինը և բարդին, ծիրանենին և խնձորենին, խատուտիկը և ցորենը բույսեր են: Իսկ ճանճը և բզեզը, գորտը և մողեսը, հավը և շունը կենդանի­ներ են: Սակայն, բույսերից և կենդանիներից բացի՝ կան նաև այլ կենդա­նի օրգանիզմներ: Մի մասը շատ փոքր է՝ անզեն աչքով անտեսանելի: Դրանք մանրէներն են՝ հիմնականում բակտերիաները: Մյուս մասը սնկերն են: Մանրէները և սնկերը ևս կենսոլորտի հիմնական բաղադրիչներ են: Նշված չորս խոշոր խմբերի կենդանի օրգանիզմները կազմում են թագավորություններ:

Մարդը դասվում է կենդանիների թագավորությանը։ Սակայն մարդն առանձնահատուկ է, քանի որ նա ակտիվորեն ներգործում է բնության վրա, փոփոխում վերջինս: Բայց բնության նման փոփոխությունները ոչ միշտ են դրական: Հաճախ ստիպված ենք լինում հաղթահարել մարդու տնտեսական գործունեության բացասական հետևանքները: Պետք է իրա­կանացնել միջոցառումներ, որոնք ամեն գնով կպահպանեն բնությունը:

Կենդանի օրգանիզմները միայնակ չեն կարող երկարատև գոյատևել, նրանք փոխազդում են տարբեր մարմինների և նյութերի հետ: Այդ նյութե­րից է, օրինակ, թթվածինը, որով կենդանի օրգանիզմների մեծ մասը շնչում է: Կենդանի օրգանիզմների համար շատ մեծ դեր ունեն ջուրը և հանքային նյութերը: Բույսերն աճում են հողում: Նավթը և գազը հանածոներ են, ո­րոնք ունեն շատ մեծ նշանակություն մարդու կյանքում: Բայց դրանք կեն­դանի օրգանիզմների գործունեության արդյունք են: Նյութերի այս ցանկը կարելի է շարունակել: Բոլոր այդ նյութերը համարվում են կենսոլորտի բա­ղադրիչներ:

Կենսոլորտը մի ուրույն ամբողջություն է, բարդ համակարգ, որտեղ կենդանի օրգանիզմները միասին կատարում են կարևոր գործառույթներ: Դրանցից է, օրինակ, Երկրագնդում տարբեր նյութերի հոսքը, որն իրակա­նանում է կենդանի օրգանիզմների միջոցով: Շատ նյութեր, օրինակ՝ ջուրը կամ ածխաթթու գազը, հեռանում են կենդանի օրգանիզմից, հայտնվում շրջակա միջավայրում և հետո նորից վերադառնում կենդանի օրգանիզմ: Տեղի է ունենում նյութերի մի շրջապտույտ:

Հարցեր և առաջադրանքներ

1. Ի՞նչ է կենսոլորտը, ի՞նչ ոլորտներ է ընդգրկում:
   Կենսոլորտը երկրագնդի վրա գոյություն ունեցող կենդանի օրգանիզմների և դրանց անընդհատ վերափոխման ամբողջությունն է։ Կենսոլորտն ընդգրկում է ողջ ջրոլորտը, քարոլորտի վերին և մթնոլորտի ստորին շերտերը:
2. Որո՞նք են կենսոլորտի հիմնական բաղադրիչները: Կենսոլորտի հիմնական բաղադրիչներն են բույսերը և կենդանիները:
3. Թվարկեք կենդանի օրգանիզմների թագավորությունները: Ո՞ր թա­գավորությունում է դասվում մարդը: Կենսոլորտում կան կենդանի օրգանիզմների չորս թագավորություններ․ կենդանիների, բույսերի, մանրէների և սնկերի։ Մարդը դասվում է կենդանիների թագավորությանը։
4. Տարբեր նյութերի հետ կենդանի օրգանիզմների փոխազդեցության ի՞նչ օրինակներ գիտեք: Կենսոլորտում կենդանի օրգանիզմներն անընդհատ փոխազդեցության մեջ են լինում տարբեր նյութերի հետ։ Օրինակ, ջուրը հեռանում է կենդանի օրգանիզմից, իսկ հետո վերադառնում կենսոլորտ։ Կամ կենդանիների կենսագործունեության մնացորդները կարող են օգտագործվել որպես պարարտանյութ կամ ջերմության աղբյուր։
5. Կենսոլորտում ի՞նչ գործառույթներ են իրականացնում կենդանի օրգանիզմները:
   Կենդանի օրգանիզմներն իրականացնում են մի շարք կարևոր գործառույթներ։ Դրանք են՝ էներգետիկ, գազային, խտանյութ հավաքող, քայքայիչ, վերականգնողական և այլն։
6. Ուշադիր դիտարկեք տեղանքը, շրջակա միջավայրը: Ի՞նչ գիտեք այդ միջավայրի պայմանների մասին: Թվարկեք և նկարագրեք շրջապատի կենդանի օրգանիզմները, բույսերը և կենդանիները: Ի՞նչ գիտեք այդ օրգանիզմների մասին:
   Ինձ շրջապատող միջավայրում կան բազմաթիվ բույսեր։ Մեր դպրոցի ագարակում կան ընտանի կենդանիներ, իսկ տանը ես ունեմ կատու։
7. Բնապահպանական ի՞նչ խնդիրներ գիտեք:
   Բնապահպանական խնդիրներ են առաջանում, երբ հատում են մեծ ծավալով անտառներ, երբ աղբ են նետում արգելված վայրում։ Օրինակ, պլաստիկից գոյացած ահռելի աղբի պատճառով այսօր խիստ վտանգված է Համաշխարհային օվկիանոսը։ Դրանից ոչ միայն ջուրն է աղտոտվում, նաև կենդանիների կյանքն է վտանգի տակ, որովհետև նրանք թունավորվում են կամ խեղդվում պլաստիկից։ Բնապահպանական մեծ խնդիր է առաջանում նաև Սևանա լճում, երբ ջրի մակարդակը պակասում է, և ակտիվանում են կանաչ ջրիմուռները։

Կլիմա: Դուք արդեն գիտեք, որ Երկրի տարբեր վայրերում եղանակա­յին պայմանները միշտ փոփոխվում են: Սակայն ամեն տարի նույն վայ­րում եղանակային պայմանները գրեթե նույն ձևով կրկնվում են:
Օրինակ՝ ձեր բնակավայրում ամեն տարի ձմեռը ցուրտ է, գարունն ու աշունը համեմատաբար մեղմ են ու խոնավ, իսկ ամառը՝ չոր ու շոգ: Դա կրկնվում է ամեն տարի:
Տվյալ վայրին բնորոշ միանման եղանակների բազմամյա կրկնու­թյունը կոչվում է կլիմա:

Կլիմայի իմացությունը մարդկանց համար շատ կարևոր նշանակու­թյուն ունի: Կլիմայով են պայմանավորված տվյալ վայրի գետերի ու լճերի սնումը, օրգանական աշխարհի հարուստ կամ աղքատ լինելը, գյուղատնտեսությունը նույնպես ամբողջովին կախված է կլիմայից: Կլիմայական պայմաններն ազդում են նաև մարդու առողջության վրա:

Երկրագնդի վրա կլիմայական պայմաններր շատ բազմազան են և պայմանավորված են մի շարք գործոններով:

Դրանցից առավել կարևոր են աշխարհագրական լայնությունը, տե­ղանքի բարձրությունը, օվկիանոսների ազդեցությունը, գերիշխող քամիները, ծովային հոսանքները և այլն:

Տարբեր լայնություններում Արեգակից ստացվող ջերմության քանակը տարբեր է: Հասարակածային շրջաններում միշտ տաք է, իսկ դեպի բևեռներ կլիման աստիճանաբար ցրտում է։

Նույն աշխարհագրական լայնության վրա կարող է դիտվել տարբեր կլիմա: Օրինակ՝ Երևանն ու Սևանը գտնվում են գրեթե նույն աշխար­հագրական լայնությունում, սակայն Սևանը մոտ 1000 մ բարձր է Երևանից: Այդ պատճառով էլ՝ Սևան քաղաքն ունի ավելի խոնավ ու զով կլիմա, իսկ Երևանը՝ չոր ու տաք: Հետևաբար կլիման կախված է նաև տեղանքի բացարձակ բարձրությունից:

Օվկիանոսների ազդեցությունր մեծ է երկրագնդի այն շրջանների հա­մար, որոնք գտնվում են ծովափնյա կամ դրան մոտ տարածքներում: Այդ շրջաններում օվկիանոսների և դրանց տաք հոսանքների ազդեցությամբ ձևավորվում է ծովային մեղմ ու խոնավ կլիմա:

Կլիման կախված է նաև գերիշխող քամիներից: Պասսատները և մուսսոնները բերում են առատ տեղումներ. պասսատները՝ հասարակածային շրջաններում, իսկ մուսսոնները՝ ծովափնյա շրջաններում:

Կլիմայի հիմնական տիպերը: Երկրագնդի վրա առանձնացվում են կլիմայի հետևյալ հիմնական տիպերը՝ ծովային, ցամաքային, մուսսոնային և միջերկրածովային:

Ծովային կլիման ձևավորվում է ծովերի և օվկիանոսների առափնյա շրջաններում: Ծովային կլիմային բնորոշ են ամբողջ տարին թափվող ա­ռատ տեղումներ և օդի ջերմաստիճանի փոքր տատանումներ:

Ցամաքային կլիման առաջանում է ցամաքների վրա: Ձմեռը ցուրտ է, իսկ ամառը տաք: Տեղումները քիչ են: Նման կլիմա ունի նաև մեր հանրա­պետությունը։

Մուսսոնային կլիմայի ձևավորման գլխավոր պատճառը ձեզ արդեն հայտնի մուսսոնային քամիններն են, որոնք հիմնականում դիտվում են ծովափնյա շրջաններում: Կլիմայի այս տիպին բնորոշ են ցուրտ ու չոր ձմեռներ և տաք ու խոնավ ամառներ:

Միջերկրածովային կլիմա անվանումը հուշում է, որ կլիմայի այս տիպը բնորոշ է հենց Միջերկրական ծովի առափնյա շրջաններին: Ձմեռը մեղմ է ու խոնավ, իսկ ամառը՝ չոր ու շոգ:

Հարցեր և առաջադրանքներ  
1. Ի՞նչ է կլիման:
Տվյալ վայրին բնորոշ միանման եղանակների բազմամյա կրկնու­թյունը կոչվում է կլիմա:
2. Կլիման ձևավորող ի՞նչ գործոններ գիտեք:
Կլիման ձևավորող գործոններն են տվյալ վայրի աշխարհագրական լայնությունը, տեղանքի բարձրությունը, օվկիանոսների ազդեցությունը, տաք և սառը հոսանքները, քամիները։
3. Ձեր բնակավայրի կլիման ձևավորող ո՞ր գործոնն է գլխավորը։
Իմ բնակավայրը՝ Երևանը գտնվում է բարեխառն գոտում, այդ պատճառով կլիման այստեղ ցամաքային է, կիսաչոր։ Ամռանը շատ շոգ է լինում, ձմռանը՝ ցուրտ, իսկ գարունն ու աշունը՝ շատ մեղմ։
4. Թվարկեք կլիմայի հիմնական տիպերը: Ո՞ր կլիմայի տիպն է բնո­րոշ ձեր բնակավայրին:
Լինում են կլիմայի հետևյալ հիմնական տիպերը՝ ծովային, ցամաքային, մուսսոնային և միջերկրածովային: Մեր երկրում ցամաքային կլիմա է։
5. Ինչո՞վ է ծովային կլիման տարբերվում ցամաքայինից:
Ծովային կլիման ձևավորվում է ծովերի և օվկիանոսների առափնյա շրջաններում: Ծովային կլիմային բնորոշ են ա­ռատ տեղումներ և օդի ջերմաստիճանի փոքր տատանումներ: Իսկ ցամաքային կլիման ձևավորվում է ցամաքների վրա։ Նման կլիմային բնորոշ է ցուրտ ձմեռ, տաք ամառ, իսկ տեղումները քիչ են լինում:
6. Ինչո՞վ է մուսսոնային կլիման տարբերվում միջերկրածովայինից:
Մուսսոնային կլիման ձևավորվում է մուսսոնային քամինների ազդեցությամբ, որոնք հիմնականում դիտվում են ծովափնյա շրջաններում: Կլիմայի այս տիպին բնորոշ են ցուրտ ու չոր ձմեռներ և տաք ու խոնավ ամառներ: Իսկ միջերկրածովային կլիման բնորոշ է հենց Միջերկրական ծովի առափնյա շրջաններին: Այդ երկրների շարքում են Հունաստանը, Եգիպտոսը, Թուրքիան, Իսպանիան, Իտալիսն, Ֆրանսիան, Լիբիան և այլն։ Այստեղ ձմեռը մեղմ է ու խոնավ, իսկ ամառը՝ չոր ու շոգ:

Մթնոլորոտի խոնավությունը: Աշխարհագրական թաղանթի բոլոր ոլորտներում, այդ թվում և՝ մթնոլորտում, միշտ ջուր կա: Մթնոլորտում ջուրն առաջանում է Երկրի մակերևույթի տարբեր մասերից կատարվող
գոլորշ­ացման շնորհիվ:

Գոլորշացումը տեղի է ունենում ջրային ավազաններից, հողից, բույսե­րից և այլն: Այս պրոցեսն ընթանում է միշտ, բայց տարբեր չափով: Ինչքան տվյալ մակերևույթը շատ է տաքանում Արեգակից, այնքան գոլորշացումր մեծ է:

Այսպիսով՝ ջերմաստիճանը բարձրանալիս ավելանում է օդում առկա ջրային գոլորշիների քանակր: Սակայն այդ քանակր չի կարող անսահման մեծանալ: Յուրաքանչյուր ջերմաստիճանում գոյություն ունի գոլորշիների առավելագույն չափ:

Այն դեպքում, երբ օդում առկա գոլորշիների քանակը տվյալ ջերմաս­տիճանում հասնում է առավելագույնի և այլևս գոլորշիների նոր քանակ չի կարող ընդունել, գոլորշին համարում են հագեցած: Օդր գոլորշիներով հա­գենալուց հետո առաջանում են տեղումներ:

Ջրային գոլորշիներ պարունակող օդն անվանում են խոնավ: Օդը բնութագրում են բացարձակ և հարաբերական խոնավություններով։

Սակայն բացարձակ խոնավությունր դեռես չի բնութագրում օդի չոր կամ խոնավ լինելու իրական չափը: Դա կախված է ջերմաստիճանից: Օդի խոնավությունն առավել հստակ բնութագրվում է հարաբերական խոնավությամբ, որը ցույց է տալիս, թե տվյալ ջերմաստիճանում ջրային գոլորշին որքա՞ն է մոտ հագեցած լինելուն:

Հարաբերական խոնավությունր չափում են խոնավաչափ կոչվող սարքով: Առավել կիրառականը մազային խոնավաչափն է, որի աշխատանքը հիմնված է խոնավության նկատմամբ մազի զգայունության վրա. խոնավությունից մազը երկարում է, չորանալիս՝ կարճանում: Այդ փոփոխությունը հաղորդվում է սարքի սլաքին, որր ցույց կտա հարաբերական խոնավության համապա­տասխան արժեքը:

Մառախուղ և ամպեր: Երբ օդն սկսում է հագենալ ջրային գոլորշիներով, և ջերմաստիճանր նվազում է, մթնոլորտում գտնվող ջրային գոլորշիներր խտանում են, ինչի հետևանքով առաջանում են մառախուղ և ամպ: Դրանք երկուսն էլ ջրի մանր կաթիլների կուտակում­ներ են. ամպը՝ Երկրի մակերևույթից բարձր շերտերում, իսկ մառախուղը՝ Երկրի մակերևույթին մոտ:

Մառախուղն առաջանում է ուշ երեկոյան կամ վաղ առավոտյան, երբ օդի ջերմաստիճանր կտրուկ նվազում է, ջրային գոլորշիներր, սառչելով, այլևս չեն կարողանում բարձրանալ և կուտակվում են երկրամերձ շերտում:

Մեծ մասամբ մառախուը ձևավորվում է ջրային ավազաններին մոտ: Երբեմն ձմռանը մառախուղներ դիտվում են նաև Երևանում:

Ամպերր տարբերակում են ըստ իրենց արտաքին տեսքի և բարձրութ­յան: Կան ամպերի տասնյակ տեսակներ, սակայն առանձնացնում են երեք հիմնական խումբ՝ կույտավոր (առաջացնում են տեղատարափ անձրև ու կարկուտ), շերտավոր (առաջացնում են մանրամաղ անձրև կամ ձյուն) և փետրավոր (տեղումներ չեն առաջացնում):

Ամպերը մեծ ազդեցություն են թողնում օդի ջերմաստիճանի ձևավորման վրա: Հատկապես ամռանը, ամպամած օրերին, ցերեկր ջերմաստի­ճանն ավելի ցածր է, քան անամպ օրերին, որովհետև ամպերր փակում են Արեգակի ճառագայթների ճանապարհը: Գիշերային ժամերին հակառակը՝ ամպամած օրերին ավելի տաք է, քանի որ ամպերը ծածկոցի դեր են կատարում՝ պահելով ցերեկային ժամերին Երկրի մակերևույթի ձեռք բե­րած ջերմությունը:

Հարցեր և առաջադրանքներ

1. Ե՞րբ է օդը համարվում ջրային գոլոշիներով հագեցած:
   Գոլորշին համարում են հագեցած, երբ օդում առկա գոլորշիների քանակը տվյալ ջերմաս­տիճանում հասնում է առավելագույնի և այլևս գոլորշիների նոր քանակ չի կարող ընդունել։
2. Ի՞նչ է օդի բացարձակ խոնավությունը:
   Օդի բացարձակ խոնավությունը գոլորշու այն զանգվածն է, որը պարունակում է 1 խորանարդ մետր օդի մեջ։
3. Ի՞նչ է բնութագրում օդի հարաբերական խոնավությունը:
   Օդի հարաբերական խոնավությունը հստակ բնութագրում է, թե որքան է օդի խոնավությունը, որը ցույց է տալիս, թե տվյալ ջերմաստիճանում ջրային գոլորշին որքա՞ն է մոտ հագեցած լինելուն:
4. Ի՞նչ է խոնավաչափը, ի՞նչ սկզբունքով է աշխատում:
   Խոնավաչափով չափում են հարաբերական խոնավությունը։ Ավելի շատ օգտագործում են մազային խոնավաչափը, որի աշխատանքը հիմնված է խոնավության նկատմամբ մազի զգայունության վրա. խոնավությունից մազը երկարում է, չորանալիս՝ կարճանում: Սարքի սլաքը ֆիքսում է այդ փոփոխությունը, և որոշվում է հարաբերական խոնավության համապա­տասխան արժեքը:
5. Ի՞նչ տարբերություն կա ամպի ու մառախուղի միջև:
   Ամպը գտնվում է երկրի մակերևույթից բարձր շերտերում, իսկ մառախուղը՝ երկրի մակերևույթին մոտ:
6. Թվարկեք և բնութագրեք ամպերի տեսակները:
   Ամպերը լինում են կույտավոր, որոնք առաջացնում են տեղատարափ անձրև ու կարկուտ, շերտավոր՝ առաջացնում են մանրամաղ անձրև կամ ձյուն և փետրավոր ամպեր, որոնք տեղումներ չեն առաջացնում: