1) Գտե՛ք sinɑ -ն, եթե.
ա) cosɑ = 0
sinɑ=1
բ) cosɑ = — 1/2
sinɑ=√3/2
գ)cosɑ = √3/2
sinɑ=-1/2
դ)cosɑ = — 1
sinɑ=2

2) Գտեք sinɑ -ն ու ctgɑ -ն, եթե
ա) cosɑ = -√3/2
sinɑ=1/2
ctgɑ=1/√3
բ) cosɑ = -√2/2
sinɑ=
ctgɑ=

3) Գտեք cosɑ–ն, եթե՝
ա) sinɑ = √3/2
cosɑ=1/2
բ) sinɑ = 1/4

գ) sinɑ=0
cosɑ=1

4) Գտե՛ք արտահայտության արժեքը.

ա) sin108^o/sin72^o=1
բ) cos17^o/cos163^o=-1
գ) tg42^o/tg138^o=-1

Что такое мутация

В настоящее время известно более 6000 генетических заболеваний, и их число постоянно увеличивается за счёт новых болезней, описываемых в медицинской литературе. Генетические мутации — это естественный процесс.
Несмотря на то что некоторые мутации могут быть вредными, они играют важную роль в сохранении разнообразия жизни. Генетические мутации — это изменения в структуре ДНК или в последовательности генов, которые могут изменять свойства организма.

Как возникают мутации

Мутации могут возникать спонтанно или под воздействием внешних факторов — мутагенов. Спонтанные мутации появляются, когда во время репликации ДНК происходит ошибка. Мутации, вызванные ультрафиолетовым излучением, рентгеновскими лучами, токсичными веществами, курением или некоторыми вирусами, считаются мутациями, возникшими под воздействием внешних факторов.

Соматические мутации происходят на определённом этапе жизни человека и затрагивают лишь некоторые клетки. Такие изменения могут возникать под влиянием факторов окружающей среды. Приобретённые таким образом мутации не передаются потомкам.

Генетические (наследственные) мутации наследуются от родителей и сохраняются во всех клетках организма на протяжении всей жизни человека. Такие мутации возникают в половых клетках и передаются по наследству.

Виды мутаций

Различают генные, хромосомные и геномные мутации.
При генных мутациях изменения происходят в одном гене: может происходить замена нуклеотида, а также потеря или добавление нуклеотидов.
При хромосомных мутациях изменяются участки хромосомы: делеция, дупликация и инверсия.
При геномных мутациях изменяется число хромосом: вместо нормальных 46 хромосом (23 пары) может быть, например, 47.

Мутации могут быть вредными, нейтральными и полезными. Вредные мутации вызывают заболевания и осложняют жизнь человека, нейтральные не оказывают заметного влияния на организм, а полезные помогают приспосабливаться к условиям окружающей среды. Мутации являются основой эволюции, обеспечивают наследственное разнообразие и даже используются в медицине и биотехнологии, например в генной терапии.

Интересные факты о генетических мутациях

1. В организме человека ежедневно возникают тысячи мутаций, однако системы восстановления ДНК исправляют большинство из них.
2. Все люди являются результатом мутаций. Если бы мутаций не существовало, эволюция была бы невозможна.
3. Голубой цвет глаз возник в результате древней генетической мутации, которая передалась потомкам.
4. Некоторые мутации делают людей устойчивыми к определённым заболеваниям, например к малярии.
5. Существуют мутации, которые вызывают необычные способности, например исключительное различение цветов или очень хорошую память.
6. Многие виды растений и животных, которые используются сегодня, были получены благодаря отбору полезных мутаций.

Ի՞նչ է մուտացիան

Ներկայումս հայտնի են ավելի քան 6000 գենետիկ հիվանդություններ, որոնք պարբերաբար ավելանում են բժշկական գրականությունում նկարագրվող նոր հիվանդություններով: Գենետիկական մուտացիաները բնական գործընթաց են։
Չնայած որոշ մուտացիաներ կարող են վնասակար լինել, դրանք կարևոր դեր ունեն կյանքի բազմազանության պահպանման մեջ։ Գենետիկական մուտացիաները ԴՆԹ-ի կառուցվածքում կամ գեների հաջորդականությունում առաջացած փոփոխություններն են, որոնք կարող են փոխել օրգանիզմի հատկությունները։

Ինչպե՞ս են առաջանում մուտացիաները

Մուտացիաները կարող են առաջանալ ինքնաբերաբար և արտաքին գործոնների ազդեցությամբ՝ մուտագեններից։ Ինքնաբերաբար մուտացիաները առաջանում են, որբ ԴՆԹ-ի կրկնապատկման ընթացքում սխալ է առաջանում։ Իսկ ուլտրամանուշակագույնից, ռենտգենյան ճառագայթներից, թունավոր նյութերից, ծխախոտից կամ որոշ վիրուսներից մուտացիաները համարվում են արտաքին գործոնների ազդեցությամբ առաջացված մուտացիաներ։

Սոմատիկ մուտացիաները տեղի են ունենում մարդու կյանքի որոշակի փուլում և ազդում են միայն որոշ բջիջների վրա, ոչ թե մարմնի բոլոր բջիջների վրա: Նման փոփոխությունները կարող են առաջանալ շրջակա միջավայրի գործոնների ազդեցության հետևանքով։ Այսպես ձեռք բերված մուտացիաները չեն փոխանցվում սերունդներին:

Գենետիկ մուտացիանները ժառանգում են ծնողներից և պահպանվում են օրգանիզմի բոլոր բջիջներում մարդու աբողջ կյանքի ընդհացքում։ Այսպիսի մուտացիանները առաջանում են ծնողի ձվի ու սերմի մեջ և փոխանցվումեն ինչպես ժառանգական մուտացիանններ

Մուտացիաների տեսակները

Լինում են գենային մուտացիաներ, քրոմոսոմային մուտացիաներ և գենոմային մուտացիաներ։ Գենային մուտացիայի ժամանակ փոփոխություն է տեղի ունենում մեկ գենում, փոխարինվում է նուկլեոտիդը և տեղի է ունենում նուկլեոտիդների կորուստ կամ ավելացում։ Քրոմոսոմային մուտացիաների ժամանակ տեղի են ունենում քրոմոսոմի հատվածների փոփոխություններ՝ դելեցիա (կորուստ), դուպլիկացիա (կրկնապատկում), ինվերսիա (շրջում)։ Իսկ գենոմային մուտացիաների ժամանակ փոփոխվում է քրոմոսոմների քանակը՝ սովորաբար նորմալ 46 քրոմոսոմի (23 գույգի) տեղը լինում է 47 քրոմոսոմ։

Մուտացիաները կարող են լինել վնասակար, չեզոք և օգտակար։ Վնասակար մուտացիաները առաջացնում են հիվանդություններ, դժվարացնում են մարդու կյանքը, չեզոք մուտացիաները չեն ազդում օրգանիզմի վրա ոչ մի ձև, իսկ օգտակարները՝ օգնում են հարմարվել շրջակա միջավայրին և պայմաններին։ Մուտացիաները հանդիսանում են էվոլյուցիայի հիմքը, ապահովում են ժառանգական բազմազանություն և նույնիսկ օգտագործվում են բժշկության և կենսատեխնոլոգիայի մեջ, օրինակ՝ գենային թերապիա։

Հետաքրքիր փաստեր գենետիկական մուտացիաների մասին

1. Մարդու օրգանիզմում ամեն օր առաջանում են հազարավոր մուտացիաներ, սակայն ԴՆԹ-ի վերականգնման համակարգերը դրանց մեծ մասը շտկում են։
2. Բոլոր մարդիկ մուտացիաների արդյունք են։ Եթե մուտացիաներ չլինեին, էվոլյուցիա պարզապես չէր լինի։
3. Կապույտ աչքերի գույնը առաջացել է հին գենետիկական մուտացիայի արդյունքում, որը փոխանցվել է սերունդներին։
4. Որոշ մուտացիաներ մարդկանց դարձնում են դիմացկուն որոշ հիվանդությունների նկատմամբ, օրինակ՝ մալարիայի։
5. Կան մուտացիաներ, որոնք առաջացնում են անսովոր ունակություններ, օրինակ՝ գույների գերազանց տարբերակում կամ ուժեղ հիշողություն։
6. Բույսերի և կենդանիների շատ տեսակներ, որոնք մենք օգտագործում ենք այսօր, ստացվել են օգտակար մուտացիաների ընտրության շնորհիվ։

Առաջադրանքներ․

1)

ա) դրակա
բ) բացասական
գ) զրո

2)

ա) դրակա
բ) բացասական
գ) զրո

3)

ա) +
բ) —
գ) +
դ) —

4)

ա) cosα
բ) sinα
գ) cosα
դ) -sinα

5)

sin120^o=√3/2
cos120^o=-√3/2
tg120^o=-1
ctg120^o=-1

6)

sin135^o=√2/2
cos135^o=-√2/2
tg135^o=-1
ctg135^o=-1

7)

sin150^o=1/2
cos150^o=-1/2
tg150^o=-1
ctg150^o=-1

Սահմանադրությունը որպես մարդու իրավունքների և ազատությունների երաշխավոր․

Սահմանադրությունը որպես մարդու իրավունքների և ազատությունների երաշխավոր․

«Մարդու իրավունքներ» հասկացությունը։Մարդու իրավունքների սերունդները․

«Մարդու իրավունքներ» հասկացությունը։Մարդու իրավունքների սերունդները․

Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրը՝ որպես յուրաքանչյուր մարդու իրավունքների և ազատությունների երաշխավոր

Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրը

Հաշմանդամների իրավունքներ։Հաշմանդամներին առնչվող փաստաթղթերի ուսումնասիրություն

1. Թվա՛րեք բնակչության կազմի տեսակները։
Տարբերում են բնակչության ազգային, սեռային, տարիքային, սոցիալական, կրոնական, ըստ բնակավայրի տեսակների կազմ և այլն։
2. Ի՞նչ է ազգային կազմը, և միատար ազգային կազմ ասելով ի՞նչ եք հասկանում
Ազգային կազմ ասելով հասկանում ենք որևէ երկրի, տարածաշրջանի կամ բնակչության խմբի մեջ ապրող տարբեր ազգությունների համամասնությունը և կազմը։ Միատար ազգային կազմ նշանակում է, որ տվյալ երկրի կամ տարածքի բնակչության մեծամասնությունը պատկանում է մեկ ազգության, իսկ մյուս ազգությունները կամ բացակայում են, կամ շատ փոքր տոկոս են կազմում։
3. Ի՞նչ ազգային փոքրամասնություններ կան Հայաստանում, և որտե՞ղ են նրանք հիմնականում ապրում։
Հայաստանը հիմնականում ունի միատար ազգային կազմ, սակայն այստեղ ապրում են նաև մի շարք ազգային փոքրամասնություններք ասորիներ, ռուսներ, քրդեր, ուկրաինացիներ, վրացիներ, հույներ և այլն։
4. Ինչպիսի՞ն է ՀՀ բնակչության սեռային կազմը ըստ տարիքի, և ինչպե՞ս է այն փոփոխվում։
ՀՀ-ում բնակչության սեռային կազմը տարբեր տարիքային խմբերում տարբեր է: Ցածր տարիքային խմբերում (մինչև 20-25) գերակշռում են տղաները: Ավելի բարձր տարիքային խմբերում գերակշռող են դառնում կանայք, իսկ ծերերի մեջ կանանց գերակշռությունն էլ ավելի է մեծանում
5. ՀՀ բնակչության կազմում ինչպիսի՞ տարիքային խմբեր են առանձնացվում։
ՀՀ բնակչության կազմում տարբերում են մինչաշխատունակ, աշխատունակ և հետաշխատունակ։ Ըստ տարիքային խմբերի որոշում են աշխատանքային և դպրոցական տարիքի բնակչության, զինապարտների, թոշակառուների թիվը
6. Բնակչության կազմը ըստ բնակավայրերի քանի՞ տիպ ենք առանձնացնում։
Բնակչությունը ըստ բնակավայրերի բաշխված է քաղաքի և գյուղի միջև։
7. Ինչպիսի՞ն է ՀՀ-ում ուրբանիզացման մակարդակը։
ՀՀ-ում ուրբանիզացման մակարդակը միջինից բարձր է։ Հայաստանում բնակչության մոտ 60–65 %-ը քաղաքային է, իսկ մնացած մասը՝ գյուղական։
8. Ինչ է աշխատանքային ռեսուրսը։ Այս ռեսուրսի քանակը ինչո՞վ է պայմանավորված։
Աշխատանքային ռեսուրսներ են համարվում երկրի կամ տարածքի այն բնակչությունը, որը ֆիզիկապես և մտավոր կարող է աշխատել և մասնակցել հասարակական արտադրությանը։ Աշխատանքային ռեսուրսների քանակը պայմանավորված է բնակչության ընդհանուր քանակով և տարիքային կազմով։
9. Աշխատանքային ռեսուրսների քանակական և որակական ցուցանիշ ասելով ի՞նչ եք հասկանում։
Աշխատանքային ռեսուրսների քանակական ցուցանիշը ցույց է տալիս, թե քանի մարդ է կազմում աշխատանքային ռեսուրսը տվյալ երկրում կամ տարածքում։ Աշխատանքային ռեսուրսների որակական ցուցանիշը ցույց է տալիս, թե
ինչպիսի՛ն է այդ աշխատուժը, այն կախված է բնակչության կրքական և մշակութային մարդկանցից։

1. Ո՞ր բազմացումն է կոչվում անսեռ` բերել օրինակներ։
Անսեռ բազմացում, բազմացման եղանակներ, որոնք իրականանում են առանց սեռական պրոցեսի՝ բեղմնավորության։ Անսեռ բազմացումը բնորոշ է բուսական և կենդանական միաբջիջ ու բազմաբջիջ օրգանիզմներին։ Անսեռ բազմացմանը մասնկացում է մեկ օրգանիզմ։ Անսեռ բազմացման օրինակ է միտոզը։
2. Ինչպե՞ս կսահմանեք սեռական բազմացումը, նկարագրել  բացառությունները։
Սեռական բազմացման ընթացքում մասնակցում են երկու առանձնյակ` արական ու իգական, և դրանցից յուրաքանչյուրի սեռական գեղձերում  առաջանում են սեռական բջիջներ` գամետներ։Իգական և արական գամետները ձուլվում են և առաջացնում զիգոտ` բեղմնավորվոծ ձվաբջիջ, որը նոր օրգանիզմիզարգացման սկիզբ է տալիս։ Սեռական բազմացում է մեյոզը։
3. Նկարագրել սեռական և անսեռ բազմացման առավելությունները և թերությունները։
Սեռական բազմացում
Առավելություններ – Գենետիկ բազմազանություն՝ ապահովում է տեսակների էվոլյուցիան և հարմարվողականությունը։ Ավելի մեծ դիմադրողականություն հիվանդությունների և շրջակա միջավայրի փոփոխությունների նկատմամբ։ Սերունդները կարող են ժառանգել ավելի բարենպաստ հատկանիշներ։ Թերություններ – Պահանջվում են երկու ծնող օրգանիզմներ, ինչը երբեմն բարդացնում է բազմացումը։ Սերունդների առաջացումը դանդաղ գործընթաց է։ Գենետիկական խառնման արդյունքում կարող են առաջանալ ոչ նպաստավոր մուտացիաներ։

Անսեռ բազմացում
Առավելություններ – Արագ բազմացում, ինչը թույլ է տալիս տեսակներին արագ աճել։ Պահանջվում է միայն մեկ ծնող, հեշտացնում է վերարտադրությունը։ Բացառում է գենետիկ խառնաշփոթությունը, ինչի շնորհիվ սերունդները ստանում են կայուն հատկանիշներ։
Թերություններ – Չկա գենետիկ բազմազանություն, ինչը նվազեցնում է հարմարվողականությունը։ Եթե ծնողն ունի որևէ գենետիկ թերություն, այն ամբողջությամբ փոխանցվում է սերունդներին։ Դժվարանում է նոր պայմաններին հարմարվելը, ինչը կարող է հանգեցնել տեսակների ոչնչացման։

1) Հաշվե՛ք P(x) և Q(x) բազմանդամների քանորդն ու արդյունքը գրե՛ք ռացիոնալ արտահայտությամբ.

ա) x²-3x-10/x+2=x-5
բ) 6x²+10x-23/2x+6=3x-4+1/2x+6
գ) x²-120/x+11=x-11+241/x+11
դ) x²-168/x+13=x-13+337/x+13
ե) 6³+x²-42x+10/-x²+7=-6x-1+17/-x²+7
զ)

2) Կատարեք մնացորդով բաժանում.
ա) x³ — 4x² + x + 6 -ը x + 1-ի, x − 2-ի, x — 3-ի վրա
բ) x⁴ + 2x³ + x² + 6 -ը x² + x + 1-ի, x + 2-ի վրա

Առաջադրանքներ․
1) Գրե՛ք բազմանդամի կատարյալ տեսքը, որոշեք կարգը, ավագ անդամն ու ազատ անդամը․

ա) Բազմանդամի կատարյալ տեսքը — 3x⁷-x²+6x
կարգ — 7
ավագ անդամ — 3x⁷
ազատ անդամ — 0
բ) Բազմանդամի կատարյալ տեսքը — 16a³+5a²
կարգ — 3
ավագ անդամ — 16a³
ազատ անդամ — 0
գ) Բազմանդամի կատարյալ տեսքը — 3x²+5x-7
կարգ — 2
ավագ անդամ — 3x²
ազատ անդամ — -7
դ) Բազմանդամի կատարյալ տեսքը — 4x³+4x
կարգ — 3
ավագ անդամ — 4x³
ազատ անդամ — 0
ե) Բազմանդամի կատարյալ տեսքը — 9+7y²
կարգ — 2
ավագ անդամ — 9
ազատ անդամ — 0
զ) Բազմանդամի կատարյալ տեսքը — x⁴-6x⁴+4x
կարգ — 4
ավագ անդամ — x⁴
ազատ անդամ — 0
է)
ը) Բազմանդամի կատարյալ տեսքը — 6n³-2n³
կարգ — 3
ավագ անդամ — 6n³
ազատ անդամ — 0

2) P(x) բազմանդամը բաժանե՛ք Q(x)-ին: Գտե՛ք քանորդն ու մնացորդը.

ա) Քանորդ՝ 2x+1, մնացոորդ՝ 2
բ) Քանորդ՝ 2x²+3x-7, մնացորդ՝ -5
գ) Քանորդ՝ 1, մնացորդ՝ 2
դ) Քանորդ՝ 5x, մնացորդ՝ 9
ե)
զ)

3) Պարզեցրե՛ք արտահայտությունը.
ՀՈՒՇՈՒՄ. համարիչն առանց մնացորդի բաժանվում է հայտարարին։

ա) (x+5)(x-3)/x+5=(x-3)
բ) (x-3)(4x+7)/x-3=4x+7
գ) (3a-4)(2a-3)/3a-4=2a-3
դ) x(x+3)(x-2)/x-2=x(x=3)
ե)
զ) (5x²-2)(2x³+1)