Հայոց պատմություն
Հայ մշակույթի ոսկեդարը
Ար­շա­կու­նյաց թա­գա­վո­րու­թյան 387 թ. բա­ժա­նու­մը Հռո­մե­ա­կան և Սա­սա­ն­յան կայս­րու­թյո­ւն­նե­րի մի­ջև մեծ վտանգ էր առաջացրել հայ ժո­ղո­վո­ւր­դի առաջ․ ազգը կա­նգ­նած էր ոչ մի­այն պե­տա­կա­նու­թյան կո­րս­տի, այլև ֆի­զիկա­կան ձո­ւլ­ման սպառ­նա­լի­քի ա­ռա­ջ։ Ե­կե­ղե­ցի­նե­րո­ւմ և դպ­րոց­նե­րո­ւմ տի­րո­ւմ է­ին հու­նա­րե­նն ու ա­սո­րե­րե­նը, իսկ քրիս­տո­նե­ա­կան ուս­մո­ւն­քը ­հաս­կա­նա­լի դարձնելու համար անհ­րա­ժե­շտ էին հայե­րեն գրեր։ Այս խնդ­իրը մտահոգում էր ոչ միայն Հայոց ե­կեղե­ցուն, նաև ար­քու­նի­ին, որովհետև երկուսն էլ հասկանում էին, որ իշ­խա­նու­թյունը պահ­պա­նե­լու լա­վա­գույն մի­ջո­ցը մնո­ւմ էր հայոց լեզուն։ Հայե­րեն գրեր ստեղ­ծե­լու գոր­ծը հա­նձն ա­ռավ Մես­րոպ Մաշ­տո­ցը, ով հասկանում էր, որ առանց Սո­ւրբ գր­քի հայե­րեն թա­րգ­մա­նու­թյան քա­րո­զն ա­նար­դյու­նա­վետ է։ Նա կա­թո­ղի­կոս Սա­հակ Պա­րթ­ևի հետ հանդիպում է Վռամ­շա­պո­ւհ ար­քային և ներ­կայաց­նո­ւմ հայ գրե­րի ստե­ղծ­ման իր նա­խա­գի­ծը։ Ար­քան տե­ղե­կաց­նո­ւմ է, որ ին­քը Մի­ջա­գետ­քո­ւմ Դա­նի­ել Ա­սո­րի ա­նու­նով մի ե­պիս­կո­պո­սի մոտ տե­սել է հայ­կա­կան գրե­ր, սակայն պարզվում է, որ դրանք բավարար չեն։ Մես­րոպ Մաշ­տո­ցը սկսում է աշխատել բոլորովին նոր գրեր ստեղծելու վրա։ Լինում է Ասորիքում, Եդեսիայում, Ամիդում։ Աշխա­տա­նք­նե­րն ա­վա­րտ­վո­ւմ են 405 թ.։ Նոր ստե­ղծ­ված այ­բու­բե­նով Սա­մո­սատո­ւմ էլ Մաշ­տո­ցն ու իր ա­շա­կե­րտ­նե­րը կա­տա­րո­ւմ են ա­ռա­ջին թա­րգ­մա­նու­թյունը։ Հայե­րեն թա­րգ­ման­ված ա­ռա­ջին նա­խա­դա­սու­թյու­նը լի­նո­ւմ է Սո­ւրբ գր­քի­ց՝ Սո­ղո­մո­նի ա­ռակ­նե­րի­ց. «­Ճա­նա­չել ի­մաս­տու­թյու­նը և խրա­տը, ի­մա­նալ հան­ճա­րի խոս­քե­րը»։ Այն դառ­նո­ւմ է նաև հայ նոր քա­ղա­քա­կր­թու­թյան նշա­նա­բա­նը։ Ա­ռաջին վար­դա­պե­տա­րա­նը՝ բա­րձ­րա­գույն դպ­րո­ցը, հի­մն­վո­ւմ է Վա­ղար­շա­պա­տո­ւմ։ Իսկ հե­տա­գայո­ւմ դպ­րոց­ներ են բաց­վո­ւմ թե՛ Ար­ևե­լյան և թե՛ Արևմ­տյան Հայաստան­նե­րո­ւմ։ Սա­սա­նյան­նե­րը շա­հա­գրգռ­ված է­ին հայ­կա­կան դպ­րոց­նե­րի գործու­նե­ու­թյա­մբ, քա­նի որ դրա­նո­ւմ տես­նո­ւմ է­ին հայե­րի տա­րան­ջա­տու­մը քրիստո­նյա արև­մո­ւտ­քի­ց՝ Բյու­զան­դի­այից, և նրա ազ­դե­ցու­թյու­նի­ց։ Բյու­զան­դի­ան ևս հա­մա­ձայն­ո­ւմ է, քա­նի որ մեր­ժե­լու դեպ­քո­ւմ կա­րող էր կո­րց­նել Ար­ևե­լյան Հայաստա­նի նկատ­մա­մբ իր հա­վակ­նու­թյո­ւն­նե­րը։
Վաղ միջ­նա­դա­րյան հայ դպ­րու­թյան մեջ ա­ռաջ­նա­կա­րգ տեղ է զբա­ղեց­նում պատ­մագ­րու­թյու­նը։ Ա­մե­նա­վաղ հայա­լե­զու հե­ղի­նա­կը Մեսրոպ Մաշտոցի աշակերտ Կո­րյո­ւնն է։ Այնուհետև հանյտնի են դառնում հայ պատմիչներ Ա­գա­թան­գե­ղո­սը, Փա­վս­տոս Բու­զա­նդն ու Ղազար Փար­պե­ցին, ովքեր մի­մյա­նց շա­րու­նա­կե­լով և լրաց­նե­լով, շա­րադ­րել են III-IV դդ. հայոց պատ­մու­թյու­նը։­ Այդ շրջանի պատ­մագ­րու­թյան գլո­ւխ­գոր­ծո­ցը հա­մար­վո­ւմ է Մովսես Խո­րե­նա­ցու «Հայոց պատ­մու­թյու­նը»։ Այն ընդ­գր­կո­ւմ է Հայաս­տա­նի ամ­բողջա­կան պատ­մու­թյու­նը՝ նա­խա­պատ­մա­կան ժա­մա­նակ­նե­րից մի­նչև հե­ղի­նա­կի դա­րա­շր­ջա­նը՝ V դ. կե­սե­րը, հիմնված է բազմաթիվ օտարալեզու աղբյուրների վրա։
Խորենացուց հետո մոտ 150 տարի պատմագրական աշխատանքներ չեն լինում։ Եվ միայն VII դ. կե­սե­րին հան­դես է գա­լիս նոր պատմիչ՝ Սե­բե­ո­սն իր «­Պատ­մու­թյո­ւն» աշ­խա­տու­թյա­մբ՝ բյու­զան­դա­կան Հե­րա­կլ կայս­րի և նրա
ժա­մա­նակ­նե­րի մասին։ VIII դ. պատ­մագիր է Ղևոն­դը, որն իր «­Պատ­մու­թյո­ւն» եր­կո­ւմ ներկայացնում է օ­տար ար­շա­վա­նք­­ների և ա­րա­բա­կան տի­րա­պե­տու­թյան շր­ջա­նի ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րը։
Վաղ միջնադարյան ժամանակաշրջանի հայ փիլիսոփաներից հայտնի են Եզնիկ Կողբացին ու Դավիթ Անհաղթը։

Պայքար ինքնավարության համար
428 թ․ Արշակունյաց թագավորության բաժանումից հետո Պարսկաստանի հսկողության տակ անցավ Արևելյան Հայաստանը և վերածվեց Սասանյան պետության։ Հաջորդ երկու դարերի ընթացքում պարսկական Հայաստանը կառավարում էին մարզպանները, որոնք նշանակվում էին Սասանյան տիրակալների կողմից։ Հայաստանն օժտված էր ավելի մեծ իրավունքներով, քան մյուս մարզպանությունները։ Սակայն Հազկերտ II-ը տեսնելով հայերի ներքին կազմակերպվածությունը, ցանկանում է այն թուլացնել և դրա համար հայ նախարարներին ներգրավում է իր կայսրության արևելյան սահմաններում անվերջ պատերազմների մեջ՝ ընդդեմ հոների։ Այնուհետև 449 թ․ Հազկերտ 2-րդը հատուկ հրամանով պահանջում է, որ հայերը ընդունեն զրադաշտականությունը։ Հայերին ինքնուրույնությունից զրկելու լուրջ խոչընդոտ էր նաև Հայոց եկեղեցին, որը Արշակունիների անկումից հետո մարմնավորում էր երկրի պետականությունը։ Պարսիկ ավագանուն հանձնվեցին երկրի գործակալությունները՝ բացի սպարապետությունից։ Հայերի ձեռքում էր նաև մարզպանությունը։ Մարզպանը Վասակ Սյունին էր, սպարապետը՝ Վարդան Մամիկոնյանը։ Վասակ Սյունին հույս ուներ Պարսկաստանի հետ բանակցությունների միջոցով հասնել փոխզիջման՝ պահպանելով հայկական ինքնավարությունն ու դավանանքի ազատությունը։ Այդպես հնարավոր կլիներ նաև խուսափել պատերազմական գործողություններից և հաշվեհարդաներից։ Դրան հակառակ՝
Վարդան Մամիկոնյանը գտնում էր, որ հարկավոր է գնալ վճռական ռազմական գործողությունների և ամեն գնով հասնել հաղթանակի։ 451 թ. մայիսի 26-ին Տղմուտ գետի ափին՝ Ավարայրի դաշտում, տեղի է ունենում վճռական ճակատամարտը։ Հայերը պարտություն են կրում, զոհվում է սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանը։ Իսկ Վասակ Սյունին զրկվում է մարզպանի պաշտոնից, ձերբակալվում է և մահանում բանտում։ 451 թ. մայիսի 26-ին Տղմուտ գետի ափին՝ Ավարայրի դաշտում, տեղի է ունենում վճռական ճակատամարտը։ Վարդանանց պատերազմը ավարտվեց հայերի պարտությամբ, բայց միևնույն է հայերը շարունակում էին պարտիզանական պատերազմը։ Դա նշանակում էմ որ հայերի ոգին չէր կոտրվել, նրանք պատրաստ էին պայքարել իրենց կրոնի և լեզվի, ինքնուրույնության համար։ Դա հող նախապատրաստեց Վահանանց պատերազմի համար, որը տեղի է ունեցել Ներսեհապատ գյուղի մոտ 482 թ․ և հաղթանակ բերել հայերին։

Բնական գիտություններն ու արվեստը 5-9-րդ դարերում
Վաղ միջ­նա­դա­րո­ւմ հայ գրա­կա­նությա­նը զու­գա­հեռ զարգացան նաև բնա­կան գի­տու­թյո­ւն­նե­րը, արվեստն ու
ճար­տա­րա­պե­տու­թյու­նը։ Բնա­կան և ճշգ­րիտ գի­տու­թյուննե­րի հիմ­նա­դի­րը VII դ. աշ­խար­հա­հռ­չակ գիտ­նա­կան
Ա­նա­նի­ա Շի­րա­կա­ցին է։ Նա նշա­նա­կա­լի նե­րդ­րո­ւմ է ու­նե­ցել մա­թե­մա­տի­կայի, ֆի­զի­կայի, աշ­խար­հագրու­թյան,
աստ­ղա­գի­տու­թյան, օ­դեր­ևու­թա­բա­նու­թյան և օ­րա­ցույ­ցի ու­սո­ւմ­նասի­րու­թյան մե­ջ։
Կազ­մել է բնա­գի­տու­թյան դա­սա­գր­քեր։ Աշ­խար­հագ­րության ու քար­տե­զագ­րու­թյա­ն մեջ հայտնի են Մով­սես Խո­րե­նա­ցու և Ա­նա­նի­ա Շի­րակա­ցու հե­ղի­նա­կած «Աշ­խար­հա­ցույց»նե­րը։ Բժշ­կու­թյա­ն ոլորտում մեծ համ­բավ ու­նե­ին Հայ­կա­կան լեռ­նաշ­խար­հի դե­ղա­բույ­սե­րը, ո­րո­նք ար­տա­հան­վո­ւմ է­ին Ար­ևել­քի և Արև­մո­ւտ­քի մի շա­րք երկր­նե­ր։ Հայոց ե­կե­ղե­ցու կայաց­ման հա­մա­ր շատ մեծ դեր է ունենում տո­մա­րա­գի­տու­թյունը։ 554 թ. Դվի­նի երկ­րո­րդ ժո­ղո­վո­ւմ սահ­ման­վեց Հայոց մեծ թվա­կա­նը, ո­րի սկիզ­բը հա­մար­վո­ւմ է 552 թ. հու­լի­սի 11-ը։ Ստեղ­ծե­լով իր թվա­կա­նու­թյու­նը՝ Հայոց ե­կե­ղե­ցին զատ­վեց հար­ևան ե­կե­ղե­ցի­նե­րից և նրա­նց ազ­դե­ցու­թյո­ւն­նե­րից ե­կե­ղե­ցա­կան տո­նե­րի, ժա­մա­նա­կի հա­շվ­ման և այլ հար­ցե­րո­ւմ։
Վաղ միջ­նա­դա­րյան Հայաս­տա­նի ար­վես­տո­ւմ ա­ռա­ջա­տա­րը ճար­տա­րա­պետու­թյո­ւնն էր։ Այս շր­ջա­նո­ւմ ձևա­վոր­վեց հայ­կա­կան ազ­գային ճար­տա­րա­պե­տու­թյու­նը, ո­րը մեծ չա­փով կապ­ված էր քրիս­տո­նե­ու­թյան հե­տ։ Կառուցվում էին ւ՝ գմ­բե­թա­վոր բա­զիլիկ և կե­նտ­րո­նա­գմ­բեթ տե­սակ­նե­րը։ Հայ­կա­կան ճար­տա­րա­պե­տության մեզ հասած գլուխ­գոր­ծոց­նե­րից են Սո­ւրբ Հռիփ­սի­մե­ի տա­ճա­րը և Զվա­րթ­նո­ցի տա­ճա­րը, ո­րի ա­վե­րակ­նե­րը գտն­վո­ւմ են Եր­ևա­նից
Էջ­մի­ա­ծին տա­նող ճա­նա­պար­հի­ն։
Զարգացում են ապրել նաև քան­դա­կա­գոր­ծու­թյո­ւնը և նկար­չու­թյո­ւնը, ստեղծվել են բազմաթիվ խաչ­քա­րեր, ո­րո­նք խո­րհր­դան­շո­ւմ են Քրիս­տո­սի փր­կա­գոր­ծու­թյու­նը։ Խճան­կա­րներով և որմ­նան­կա­ներով զար­դարել են եկեղեցիներն ու տաճարները։
Վաղ միջ­նա­դա­րյան Հայաս­տա­նո­ւմ լայն տա­րա­ծո­ւմ ու­նե­ին նաև թա­տե­րական ներ­կայա­ցո­ւմ­նե­րն ու զվար­ճա­լիք­նե­րը։ Կային թա­տե­րա­խմ­բեր, ո­րո­նք բաղ­կա­ցած է­ին պա­րու­հի­նե­րից, լա­րա­խա­ղաց­նե­րից և ծաղ­րա­ծու­նե­րի­ց, նրանք թափա­ռո­ւմ է­ին երկ­րով մեկ և ներ­կայա­ցո­ւմ­ներ տա­լի­ս։ Զարգացում է ապրում նաև ժո­ղո­վր­դա­կան և աշ­խար­հիկ
ե­րա­ժշ­տու­թյունը, տա­րած­ված է­ին գու­սա­նա­կան եր­գե­րը։ Զար­գա­ցավ նաև հոգ­ևոր եր­գը՝ օրհ­ներ­գը, ո­րը հե­տագայում կոչ­վեց շա­րա­կա­ն։

Համաշխարհային պատմություն
Բյուզանդիայի ոսկեդարը
Հռոմի անկումից հետո Բյուզանդիան իրեն համարում էր նախկին միասնական Հռոմեական կայսրության ժառանգորդը: Իր գոյության ընթացքում Բյուզանդիան պաշտոնապես կոչվել է Արևելյան հռոմեական կայսրություն: Բյուզանդիա անվանումը ծագել է Բոսֆորի նեղուցի ափին գտնվող՝ նախկին մեգարական գաղութ Բյուզանդիոնի
անունից։ Բյուզանդիայի մայրաքաղաքը Կոստանդնուպոլիսն էր, ներկայիս Ստամբուլը։ Բյուզանդական կայսր Հուստինիանոս I–ը (527–565) որոշում է վերականգնել միասնական Հռոմեական կայսրությունը: Նա ծնվել է Մակեդոնիայում, աղքատ ընտանիքում։ Կայսր է դարձել իր հորեղբոր մահից հետո, ով եղել է Բյուզանդիայի կայսր։ Հուստինիանոսն ամուսնացել է պարուհու հետ, ում անունն էր Թեոդորա։ Երկուսն էլ ագահ էին ու իշխանատենչ։ Կայսրին ընտրում էր Ծերակույտը և զորքը, իսկ նրա իշխանությունը սրբացված էր։
Կայսրությունը վերականգնելու նպատակով Հուստինիանոս I–ը սկսում է պատերազմել և գրավում է Հյուսիսային Աֆրիկայում գտնվող վանդալների թագավորությունը, հետո Իտալիան, Իսպանիայի հարավ–արևելքը: Միջերկրական ծովն անցել էր Բյուզանդիայի վերահսկողության տակ: Հուստինիանոսը գրեթե վերականգնել էր
Հռոմեական կայսրության սահմանները: Պատահական չէ, որ նրան անվանել են «վերջին հռոմեացի կայսր»: Հուստինիանոսը շատ մեծ ծախսեր էր անում ի օրոք կուտակված վիթխարի հարստությունները հիմնականում տաճարների, եկեղեցիների,պալատների և ամրոցների կառուցման վրա: Դրանցից ամենահայտնի կառույցը
Կոստանդնուպոլսի Ս. Սոֆիայի տաճարն է (537 թ.)։ Սակայն կայսրության հզորությունը կարճ տևեց:
VII դարում արաբները հսկայական տարածքներ են գրավել կայսրությունից, ինչի արդյունքում Բյուզանդիայի տարածքը կրճատվեց չորս անգամ: Բյուզանդական կայսրությունն այլևս իր նախկին սահմանները չվերականգնեց:

Քրիստոնեկան Եկեղեցին
Քրիստոնեությունը համաշխարհային երեք խոշորագույն կրոններից մեկն է: Այն ունի մոտ 2,1 մլրդ հետևորդ աշխարհի գրեթե բոլոր երկրներում: Հուդայականություն և իսլամի հետ մտնում է աբրահամական կրոնների խմբի մեջ։ Քրիստոնեությունն առաջացել է մ. թ. I դարի սկզբին՝ Պաղեստինում, հրեական միջավայրում։ 301 թ․ հայերն առաջինը ընդունեցին քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն։ 381 թ. Կոստանդնուպոլսի Տիեզերական ժողովում քրիստոնեությունը հռչակվեց Հռոմեական կայսրության պետական կրոն: Քրիստոնեությունը տարածող Սուրբ Գիրքը Աստվածաշունչն է, որը կազմված է երկու մասից՝ Հին Կտակարան և Նոր Կտակարան։ Քրիստոնեությունն ընդունում է Հին կտակարանի ավանդությունը՝ միակ Աստծո մասին, բայց դրա հետ մեկտեղ այն նաև բերում է Սուրբ Երրորդության գաղափարը, ըստ որի՝ Հայր Աստված, Որդի Աստված և Սուրբ Հոգին մի ամբողջական բնություն են։ Քրիստոնեության ներսում կային գաղափարական խոր տարաձայնություններ: Եկեղեցին պայքարում էր բոլոր նրանց դեմ, ովքեր փորձում էին շեղվել ընդունված կանոններից: Եկեղեցին նրանց անվանում էր հերետիկոսներ (աղանդավորներ) և պայքարում դրանց դեմ:
Քրիստոնեության տարածմանը զուգահեռ ձևավորվում էին նաև համաքրիստոնեական կառույցներ, որտեղ ժողովներ էին անցկացնում: Դրանցից կարևոր նշանակություն ունեին տիեզերական ժողովները և առաքյալների հիմնադրած եկեղեցական աթոռները: Հռոմի աթոռը հիմնադրել էր Հիսուսի սիրելի աշակերտ Պետրոս առաքյալը: Այն
հավակնում էր գլխավորը լինելու: Սակայն Արևելքում Հռոմի աթոռի առաջնությունը չընդունվեց: Նրան իրենց հավասար էին համարում Ալեքսանդրիան, Անտիոքը, Երուսաղեմը և Կոստանդնուպոլիսը: Հռոմի եպիսկոպոսներն իրենց կարգը բարձր համարելու համար սկսեցին իրենց անվանել Պապ։ Այժմ գործում են քրիստոնեական Կաթոլիկ (ԱՄՆ, Կանադա, Եվրոպա), Առաքելական (Հայկական) և Ողղափառ եկեղեցիներ (Սլավոնական երկրներ և Վրաստան)։ Կա նաև հունական Օրթոդոքս եկեղեցի։

Արաբական Խալիֆայությունը
Արաբական խալիֆայություն իսլամ դավանող արաբական պետություն է, որն ստեղծվեոլ է միջնադարում (632-1258) իսլամական նվաճումների արդյունքում։ Ղեկավարում էին իսլամի հիմնադիր Մուհամմադ մարգարեի հաջորդները։ 762 թվականին հիմնադրվում է մայրաքաղաք Բաղդադը, որի անունով պետությունը կոչվում էր նաև Բաղդադի խալիֆայություն։ Արաբական խալիֆայությունը ունեցել է երեք հիմնական շրջան՝ Բարեպաշտ խալիֆների պետություն, Օմայյան խալիֆայություն և Աբբասյան խալիֆայություն։ Այն ներառում էր հսկայական մի տարածք՝ Հայկական լեռնաշխարհը, Իրանական բարձրավանդակը, Միջին Ասիան, Արևմտյան Հնդկաստանը, Արաբական թերակղզին, Հյուսիսային Աֆրիկան և մասամբ՝ Հարավային Եվրոպան։ Այսօր այդ տարածքներում կա մոտ 40 պետություն։
Արաբական խալիֆայության պատմությունը սկսում է Մադինայում։ Այստեղից 610 թ․ Մուհամմադն սկսում է իսլամի իր քարոզը, բայց ենթարկվում է ճնշումների և ստիպված է լինում փախչել Մեքքայից և հաստատվում Մադինայում։ Մադինայական համայնքը դարձավ իսլամական պետության կորիզը, որտեղից Մուհամմադ մարգարեն տարածում է իր ազդեցությունը Արաբական թերակղզում։ Մարգարեի մահից ետո նրան փոխարիում է առաջին բարեպաշտ խալիֆը՝ իր զինակից Աբու Բաքրը, որն էլ հետագայում հիմնում է Բարեպաշտ խալիֆների ժամանակաշրջանը։
8-9 դարերում խալիֆայությունների միջև սկսվում են տարաձայնություններ, ապստամբություններ, ինչի արդյունքում որոշ համայնքներ անկախանում են, Արաբական խալիֆայությունը տրոհվում է և թուլանում։ Արաբական խալիֆայությունը վերջնական անկում է ապրում 13-րդ դարում, երբ մոնղոլները հարձակվում և այրում են մայրաքաղաք Բաղդադը։