Պայմանագրեր	Թիվ (ամսաթիվ/տարեթիվ)	Կողմեր	Գլխավոր բովանդակություն	Արդյունք
Բրեստ-Լիտովսկի	1918 թ․ մարտի 3	Ռուսաստան-Գերմանիա	Ռուսաստանը Թուրքիային էր վերադարձնում Արևմտյան Հայաստանը, 1877-1878 թթ. պատերազմի արդյունքում Ռուսաստանին անցած Կարսի մարզի տարածքը և այլն
Բաթում	1918 թ. հունիսի 4	Օսմանյան կայսրության և Անդրկովկասյան հանրապետություններ	Հայաստանի Հանրապետությունը ճանաչվեց որպես անկախ պետություն, սակայն նրա տարածքն զգալիորեն սահմանափակվեց՝ մինչև մոտ 12,000 քառ. կմ: Հայաստանը կորցրեց Կարսի, Արդահանի, Սուրմալուի և այլ տարածքներ, որոնք անցան Օսմանյան կայսրությանը։	Այս պայմանագիրը ծանր հարված էր Հայաստանի համար, քանի որ այն ճանաչում էր հայկական տարածքների զգալի կորստի փաստը։
Սևր	1920 թ. օգոստոսի 10	Թուրքիայի սուլթանական կառավարություն և Առաջին համաշխարհային պատերազմում հաղթած դաշնակից պետություններ	Հայաստանին էին անցնելու Էրզրումի, Տրապինզոնի, Վանի և Բիթլիսի նահանգները ոչ ամբողջությամբ ընդամենը 90.000 կմ2 ելքով դեպի Սև ծով։ Հայ-թուրքական սահմանը որոշելու էր ԱՄՆ-ի նախագահ Վուդրո Վիլսոնը և գծեց Միացյալ և Անկախ Հայաստանի քարտեզը։	Սևրի հաշտության պայմանագիրը կարող էր նպաստել Հայկական հարցի լուծմանը և հայ ժողովրդին տրամադրել նրա ազգային համախմբման համար բավարար տարածք։ Սակայն Սևրի հաշտության պայմանագիրը մնաց թղթի վրա։
Ալեքսանդրապոլ	2 դեկտեմբերի, 1920թ.	Հայաստանի Առաջին Հանրապետություն և Թուրքիայի Քեմալական կառավարություն	Պատերազմը Թուրքիայի և Հայաստանի միջև հայտարարվում էր ավարտված։ Որոշվում էին Հայաստանի Հանրապետության և Թուրքիայի միջև սահմանները։ Թուրքիային էր անցնում Կարսի մարզը և Սուրմալուի գավառը, իսկ Նախիջևանի, Շարուրի և Շահթախթիի շրջանները հայտարարվում էին ժամանակավորապես Թուրքիայի հովանավորության ներքո։

Սպիտակ ձին, համառոտ
1. Դուրս գրի՜ր անծանոթ բառերը
շիվարել – շփոթվել, խառնվել
մլանալ – հառաչանքով ձայն հանել
շարակ – շղթա, շարան
քուլա – հաստ փայտյա կայմ, սյան նման բան
մեջքառակ – մեջքից կոտրված, մեջքը կորացած
2. Ներկայացրո՜ւ հերոսներին
Շարմաղ բիբի – ընտանիքի կինը, տան տիկինը, որը հոգ է տանում ընտանիքի մասին և զգում է խճճված տխրությունը, երբ պետք է հրաժեշտ տրվի ձիուն։
Շողերը – Շարմաղ բիբի դուստրը, ապրում է ընտանիքի սրտի տխրությունը, երբ Ցոլակը գնում է։
Երեմ – փոքրիկ տղան, Շարմաղ բիբի որդին, որը առույգ է ու անմեղ, սակայն տխուր է տեսնելով ձիու հեռանալը։
Սիմոն – ընտանիքի հայրը, հոգատար ու պատասխանատու, մտահոգ է Ցոլակի համար և փորձում է համոզվել, որ ձին անվտանգ է մնա։
Ցոլակ – ընտանիքի ձին, գեղեցիկ կապտավուն մորթով, սպիտակ բծերով, ազնիվ ծագում ունեցող, ուժեղ և առողջ ձի, որի հետ կապված է ընտանիքի հույսն ու սերը։
Կոստանդ աղա – հարուստ և ուժեղ ձիավոր, որը յուրօրինակ կերպով ընդգծում է իր սպիտակ հրաշալի ձուի գեղեցկությունը և հմայքը։
Իվան, Աքել, Մուկ – մյուս ձիավորները, ովքեր մասնակցում են ձիերի հավաքագրմանը և պատմում պատերազմների և զոհվածների մասին։
3. Գրի՜ր Էսսե։

Օքսիդացման աստիճան

Առաջադրանք 1․ Որոշեք օքսիդացման աստիճանը միացությունում
H₂O – O → -2
CO₂ – C → -4
NH₃ – N → -3
H₂S – S → -2
MgO – Mg → +2
SO₂ – S → +4
SO₃ – S → +6
FeO – Fe → +2
Fe₂O₃ – Fe → +3
Al₂O₃ – Al → +3

Առաջադրանք 2․ Տվյալ իոններում որոշեք կենտրոնական տարրի օքսիդացման աստիճանը
NO₃ – N → +6
SO₄² – S → +8
PO₄³ – P → +8
MnO₄ – Mn → +8

Առաջադրանք 3․ Գտեք բոլոր տարրերի օքսիդացման աստիճանը
Na₂SO₄ – Na → +1, SO4 → -2
CaCO₃ – Ca → +2, CO3 → -2
KNO₃ – K → +1, NO3 → -1
Mg(OH)₂ – Mg → +2, OH → -1
AlCl₃ – Al → +3, Cl → -1

Առաջադրանք 4․ Նշեք՝ ճիշտ է արդյոք ցուցված օքսիդացման աստիճանը.
H₂O → O = –2։ Ճիշտ
CO₂ → C = –4։ Ճիշտ
FeCl₃ → Fe = +3։ Ճիշտ
NH₃ → N = –3։ Ճիշտ
SO₄²⁻ → S = +4։ Սխալ

Վալենտականություն

Առաջադրանք 1. Որոշեք ստորև տրված միացություններում ընդգծված տարրի վալենտականությունը
H₂O, O → -2
CO₂, C → -4
HCl, Cl → -1
NH₃, N → -3
SO₂, S → +4
SO₃, S → +6
FeO, O → -2
MgO, Mg → +2
CaCl₂, Cl → -1
Al₂O₃, Al → +3

Առաջադրանք 2. Որոշեք յուրաքանչյուր միացության մեջ երկաթի (Fe) վալենտականությունը
FeO, Fe → +2
Fe₂O₃, Fe → +3
FeCl₂, Fe → +2
FeCl₃, Fe → +3

Առաջադրանք 3. Որոշեք աղերի մեջ անիոնի և կատիոնի վալենտականությունները
Na₂SO₄, Na → +1, SO4 → -2
CaCl₂, Ca → +2, Cl → -1
Mg(NO₃)₂, Mg → +2, NO3 → -1
AlPO₄, Al → +3, PO4 → -3

Աղեր

1. Ի՞նչ է աղը: Ինչպե՞ս է այն սովորաբար առաջանում:
Աղերն այն էլեկտրոլիտներն են, որոնց դիսոցման ժամանակ առաջանում են մետաղի կատիոններ և թթվային մնացորդի անիոններ։
2. Ո՞րն է ամենահայտնի աղը, որը մենք օգտագործում ենք ամեն օր: Ի՞նչն է դրա քիմիական բանաձևը, և ի՞նչ դեր ունի այն մարդու օրգանիզմում:
Ամենահայտնի օգտագործվող աղը նատրիումի քլորիդն է` NaCl։
3. Ի՞նչ տարբերություն կա չեզոք, թթու և հիմնային աղերի միջև (օրինակներով): Ինչո՞վ է դա պայմանավորված:
Չեզոք աղերը ստացվում են թթուների լրիվ չեզոքասման արդյունքում, օրինակ՝ NaCl, KNO3, CuSO4։ Թթվային աղերը ստացվում են բազմահիմն թթուների ոչ լրիվ չեզոքացման արդյունքում, օրինակ՝ H2SO4 + NaOH = NaHSO4 + H2O։ Հիմնային աղերը ստացվում են բազմաթթվային հիմքերի ոչ լրիվ չեզոքացման արդյունքում, օրինակ՝ Cu(OH)2•CuCO3
4. Ինչպե՞ս է կոչվում այն պրոցեսը, երբ աղը ջրում լուծվելիս փոխազդում է ջրի հետ և փոխում լուծույթի pH-ը:
Այդ պրոցեսը կոչվում է հիդրոլիզ:
5. Ներկայացրե՛ք աղերի կիրառման երեք տարբեր ոլորտ (բացի սննդից), օրինակ՝ շինարարություն, գյուղատնտեսություն, կամ արդյունաբերություն:
Կալիումի նիտրատ (KNO₃) — կիրառվում է բետոնի արտադրության մեջ՝ կարծրացման ընթացքը կարգավորելու և խոնավությունից պաշտպանելու համար։
Նատրիումի հիդրոքսիդ (NaOH) և նատրիումի կարբոնատ (Na₂CO₃) — կիրառվում են ապակու, օճառի և մաքրող միջոցների արտադրության մեջ։
Ամոնիումի նիտրատ (NH₄NO₃) — ազոտական պարարտանյութ, որը բարձրացնում է հողի բերրիությունը։

1. 1) 7
2. 2) 5
3. 1) 60

5. 1) 1
6. 3) 25
7. 2) -12xy
8. 1) 3

9. 1) (3;0)
10. 1) 10

3) 1/15

13. 4) 5
14. 1) 3
15. 2) -11

16. 1) -1;5
17. 2) 5

21. 800+160=960
22. 160/900*100=16.67

26. 2x+40=180
2x=180-40
x=70
x₁=70+40=110

33.
34.

Առաջադրանքներ․
Խնդիրների պայմաններում C ուղիղ անկյունով և CH բարձրությունով ABC ուղղանկյուն եռանկյան տարրերի համար օգտագործված են հետևյալ նշանակումները. BC = a, AB = c, AC = b, CH = h, AH = b_c, BH = a_c :
1) Գտեք՝
ա) h–ը, a–ն և b–ն, եթե b_c = 25 , a_c = 16
AB=c=16+25=41
h=√a_c*b_c=√16*25=20
b²=h²+b_c²=400+625=1025
b=√1025=32
a²=h²+a_c²=400+256=656
a=√656=25.6
բ) h — ը, a–ն և b-ն, եթե b_c = 36, a_c = 64
AB=c=36+64=100
h=√a_c*b_c=√64*36=48
b²=h²+b_c²=2304+1296
b=√3600=60
a²=h²+a_c²=2304+4096
a=√6400=80
գ) a-ն, c-ն և a_c — ն, եթե b = 12, b_c = 6
h²+6²=12²
h²=144-36=108
h=√108=10.3
h²=a_c*b_c
108=a_c*6
a_c=108/6=18
c=a_c+b_c=18+6=24
a²+144=576
a²=576-144=432
a=√432=20.7
դ) b-ն, c-ն և b_c — ն, եթե a = 8, a_c = 4
h²+16=64
h²=64-16=48
h=√48=6.9
h²=a_c*b_c
48=4*b_c
b_c=48/4=12
c=a_c+b_c=12+4=16
b²+64=256
b²=256-64=192
a=√192=13.8
ե) h–ը, b–ն, a_c — ն և b_c — ն եթե a = 6, c = 9
2) Ուղղանկյուն եռանկյան էջերը հարաբերում են, ինչպես 3 : 4, իսկ ներքնաձիգը հավասար է 50 մմ։ Գտեք այն հատվածները, որոնց տրոհվում է ներքնաձիգը ուղիղ անկյան գագաթից տարված բարձրությունով։
a/3x=50-a/4x
4a=150-3a
7a=150
a=150/7
3) BD հատվածը ABC եռանկյան կիսորդն է։
ա) Գտեք AB–ն, եթե BC = 9սմ, AD = 7,5 սմ, DC = 4,5 սմ։
BC/DC=AB/AD
9/4.5=AB/7.5
AB=15
բ) Գտեք DC–ն, եթե AB = 30 սմ, AD = 20սմ, BD = 16սմ և <BDC = <C։
20/30=DC/16
DC=16*20/30=32/3
4) AD հատվածը ABC եռանկյան կիսորդն է։ Գտեք BD–ն և DC–ն, եթե AB = 14 սմ, BC = 20 սմ, AC = 21 սմ։
14/x=21/20-x
280-14x=21x
35x=280
x=8

1. Ի՞նչ է միտոզը և ինչպիսի նշանակություն ունի օրգանիզմների համար։
Միտոզը բջջի բաժանման տեսակներից մեկն է, որի ժամանակ մի բջիջը կիսվում է՝ առաջացնելով երկու նույն գենետիկ կազմով նոր բջիջներ։ Միտոզը տեղի է ունենում սոմատիկ բջիջներում, նրա ընթացքում բջջի քրոմոսոմների թիվը կրկնվում է։ Միտոզին հաջորդում է ցիտոկինեզը։
2. Նկարագրիր միտոզի փուլերը՝ նշելով յուրաքանչյուր փուլի հիմնական գործընթացները։
Բջիջների բաժանումը հիմանականում կատարվում է միտոզի ճանապարհով։ Միտոզը կազմված է չորս հաջորդական փուլերից: Այն սկսվում է պրոֆազից, որի ժամանակ կորիզը մեծանում է, կորիզակները տարրալուծվում են, քրոմոսոմները պարուրվում են, կարճանում և հաստանում, և ադարում է ՌՆԹ-ի սինթեզը։ Պրոֆազի վերջում կորիզաթաղանթն անհետանում է, և քրոմոսոմները հայտնվում են ցիտոպլազմում։ Միտոզի հաջորդ փուլում` մետաֆազում, քրոմոսոմները դասավորվում են ցիտոպլազմի հասարակածում` հավասարաչափ հեռանալով բևեռներից: Այնուհետև յուրաքանչյուր քրոմոսոմի քրոմատիդներն առանձնանում են ցենտրոմերի հատվածում, և երկու քրոմատիդները վերածվում են ինքնուրույն դուստր քրոմոսոմների: Այս փուլում` անաֆազում, իլիկի` ցենտրոմերներին միացած թելիկները քրոմոսոմների վերածված քրոմատիդներին ձգում են դեպի բևեռները, դիտվում է նաև բևեռների իրարից հեռացում։ Միտոզի վերջին փուլում` թելոֆազում, բևեռներում հավաքված քրոմոսոմները ապապարուրվում են և միահյուսվում։ Ձևավորվում են կորիզաթաղանթը և կորիզակները, վերականգնվում են կորիզները՝ առաջացնելով նոր երկու դուստ բջիջներ։
3. Ինչպե՞ս է ապահովվում, որ դուստր բջիջները ստանան նույն գենետիկ նյութը միտոզի ընթացքում։
Միտոզը բաժանման գործընթացի այն մասն է, որում բջիջի կորիզի ԴՆԹ-ն բաժանվում է քրոմոսոմների երկու հավասար հավաքակազմերի: Միտոզի վերջին փուլում` թելոֆազում, բևեռներում հավաքված քրոմոսոմները ապապարուրվում են և միահյուսվում։ Ձևավորվում են կորիզաթաղանթը և կորիզակները, վերականգնվում են կորիզները՝ առաջացնելով նոր երկու դուստ բջիջներ։

ՀԻՄՆԱԿԱՆ ԳԱՂԱՓԱՐՆԵՐ
ա. Նկարագրի՛ր բոլշևիկների ու քեմալականների մերձեցման գործընթացը: Ինչպե՞ս հասունացավ թուրք-հայկական պատերազմը և ինչպե՞ս ընթացան ռազմական գործողությունները:
Ռուսաստանում իշխանության էին անցել բոլշևիկները, որոնք ուզում էին դուրս մղել Անտանտին և կանխել որևէ երկրի օգտագործումը իրենց դեմ։ Թուրքիայում Մուստաֆա Քեմալի գլխավորությամբ ձևավորվել էր ազգային-ազատագրական շարժում, որն ընդդիմանում էր ինչպես Անտանտին, այնպես էլ Սևրի պայմանագրին, որով նախատեսվում էր նաև անկախ Հայաստան՝ տարածական զգալի մեծությամբ։Այս պայմաններում բոլշևիկական Ռուսաստանը և քեմալական Թուրքիան գտան ընդհանուր հետաքրքրություններ:
բ. Բացատրի՛ր։ Ի՞նչ դիրքորոշում ունեին Անտանտի տերությունները պատերազմի ընթացքում, և արդյոք նրանցից որևէ մեկն աջակցել է Հայաստանին: Ինչու՞ հայկական բանակը պարտություն կրեց և ովքե՞ր են պատասխանատու այդ պարտության համար:
Անտանտի տերությունները 1920 թ․ թուրք–հայկական պատերազմի ընթացքում գործնականում չաջակցեցին Հայաստանին․ նրանք պատերազմից հոգնած էին, զբաղված էին Ռուսական բոլշևիկների շարժման տարածումը կասեցնելու հարցով և չէին պատրաստվում ուժով իրականացնել Սևրի պայմանագիրը։ Հայկական բանակը պարտվեց, որովհետև մաշված, փոքրաթիվ, սոված ու զենքի պակաս ունեցող բանակով չէր կարող դիմակայել քեմալականների լավ կազմակերպված և բոլշևիկներից աջակցություն ստացող զորքերին։
գ. Վերլուծի՛ր։ Ի՞նչ շահեր ու նպատակներ էին միավորում բոլշևիկներին ու քեմալականներին: