I

Բարձրագահ Աբուլն ու Մըթին սարեր
Մեջք մեջքի տըված կանգնել վեհափառ,
Իրենց ուսերին, Ջավախքից էլ վեր՝
Բըռնած պահում են մի ուրիշ աշխարհ:

Ասում են՝ էնտեղ արծըվի նըման,
Ծիծղուն, կապուտակ երկընքի ծոցում,
Նըստում էր էն սեգ սարերի արքան
Իրեն Փարվանա ճերմակ ամրոցում:

Փարվանա արքան մի աղջիկ ուներ.

Ու ոչ մի որսկան դեռ իրեն օրում
Էնքան գեղեցիկ եղնիկ չէր տեսել`
Իր որսն անելիս Մըթին սարերում:

Աշխույժ մանկությամբ զարդարում էր նա
Ծերության օրերն ու սարերն իր հոր,

Ու ապրում էր ծեր արքան Փարվանա
Իրեն էն քընքուշ ծաղկով բախտավոր:

Մեծ բախտը սակայն առաջևն էր դեռ.
Եկավ էն օրն էլ հասավ երջանիկ,
Ու ղըրկեց արքան ուրախ դեսպաններ

Ամեն մի ամրոց, ամեն արքունիք:

— Ո՜րտեղ է, ասավ, էն քաջը, թե կա,
Իմ չընաշխարհիկ դըստերն արժանի,
Թող առնի իր ձին, իր զենքն ու զըրահ,
Գա՜, ցույց տա իրեն, իր բախտը տանի…

II
Հագած, կապած զենք ու զըրահ,
Ձիանք հեծած ամեհի,
Ահա եկել հավաքվել են
Կըտրիճները Կովկասի,
Ծեր Փարվանա թագավորի

Ապարանքի հանդիման
Կազմ ու պատրաստ սպասում են
Մոտիկ ժամին մըրցության:
Ըսպասում է ողջ աշխարհքը՝
Եկած, կիտված Փարվանա,

Թե ո՞ր կըտրիճն արդյոք պիտի
Էն սիրունին տիրանա:

Հընչեց փողը: Ահա փունջ-փունջ
Դըրանիկներ, նաժիշտներ,
Ահա աղջիկն իր նազելի

Ու թագավորն ալեհեր:
Հայրը ինչպես մըռայլ մի ամպ,
Աղջիկն անուշ մի լուսին,
Ամպ ու լուսին իրար փարված՝
Դուրս են գալի միասին:

Հառաչում է ողջ աշխարհքը.
Կըտրիճները, քարացած,
Երազների մեջ են ընկնում՝
Էս աշխարհքից վերացած:
— Նայի՛ր, դստրի՛կ, իշխանազուն

Էս քաջերին լայնալանջ,
Այժմ պիտի հանդես դուրս գան,
Պայքար մըտնեն քո առաջ.
Մեկը իրեն ուժը ցույց տա,
Մյուսը՝ շընորհքն իր բազկի,

Ո՛րը՝ ճարպիկ ձիարշավը,
Ո՛րն էլ՝ թափը իր վազքի:
Իսկ երբ կըռիվն առնի դադար,
Հայտնի լինին քաջն ու վատ,
Ու երբ անցնեն մեր առջևից

Կըտրիճները պայազատ,
Ընտրի՛ր, զարկի՛ր ձեռքիդ խնձորն
Անհաղթներից անհաղթին,
Որ ողջ աշխարհ մայիլ մընա
Անզուգական քո բախտին:

Ասավ արքան, ձեռքը ձըգեց,
Նըշան տըվավ պայքարին,
Այնինչ՝ աղջիկն առաջ եկավ՝
Կարմիր խնձորն իր ձեռին:
— Գուցե, հայրի՛կ, տըկար լավին

Հաղթի մի վես տըմարդի,
Բայց չի կարող լինել երբեք
Նա սիրելին իմ սըրտի…
— Է՜յ, Փարվանա չըքնաղ փերի,
Ի՞նչն է հավան քո սըրտին,—

Խըռնըվում են կըտրիճները,
Խընդրում կըրկին ու կըրկին:

— Գա՞նձ ես ուզում, ոսկի՞, արծա՞թ,
Անգին քարեր ու գոհա՞ր,
Ա՞ստղ ես ուզում, մենք երկընքից

Վեր կըբերենք քեզ համար:
— Ինչի՞ս են պետք ոսկին, արծաթ
Եվ կամ աստղը երկընքի,
Ոչ էլ գոհար եմ պահանջում
Սեր-ընկերից իմ կյանքի:

Ես նըրանից հուր եմ ուզում,
Անշեջ հուրը սըրբազան,
Ով կըբերի անշեջ հուրը,
Նա է ընտրած իմ փեսան…

Ասավ աղջիկն, իրար անցան

Կըտրիճները քաջարի,
Ձիանք հեծած թըռան հապճեպ
Դեպի չորս կողմն աշխարհի:
Թըռա՜ն, շուտով գըտնեն, բերեն
Անշեջ հուրը աղջըկան.

Բայց… տարիք են գալի՜ս, գընո՜ւմ,
Նըրանք չըկան ու չըկան…

Առաջադրանքներ՝
1. Համացանցում կարդացեք և գրեք, թե որտեղ են գտնվում Փարվանա լիճը և Ջավախքը։
Փարվանա լիճը Հայկական լեռնաշխարհի պատմական Ջավախք գավառում։ Գտնվում է Վրաստանի Նինոծմինդայի շրջանում ՝ Ջավախքի և Աբուլ Սամսարի լեռնաշղթաների միջև։
2. Անհասկանալի բառերի բացատրությունները գտեք բառարանում և սովորեք։
3. Բնութագրեք Փարվանա օրիորդին։
Աղջիկը չնաշխարհիկ, եղնիկի պես գեղեցիկ և կարծեց քնքուշ ծաղիկ լինի։
4. Բնութագրեք կռվի եկած կտրիճներին։
Կտրիժները զմայլված էին օրիորդի գեղեցկությամբ, քաջ էին, սակայն միամիտ։
5. Բացատրեք խնձոր նետել արտահայտության իմաստը։
Խնձոր նետել — ընտրել, ընտրություն անել

III

— Հայրի՛կ, ինչո՞ւ ետ չըդարձան
Էն քաջերը սիրատենչ.
Մի՞թե, հայրի՛կ, ինձ մոռացան,

Էլ չեն բերիլ հուրն անշեջ:

— Ո՜չ, իմ դըստրիկ, կըգան անշուշտ
Ու կըբերեն էս տարի.
Կըռիվներով արյունըռուշտ
Լիքն է ճամփեն քաջերի:

Ո՜վ իմանա, պետք է անցնեն
Մութ աշխարհքից, սև ջըրից.
Ո՜վ իմանա, պետք է փախցնեն
Յոթգըլխանի դևերից:

Անց է կենում դարձյալ տարին:

Նայում է կույսն ամեն օր.
— Ո՜ւր է, հայրի՛կ, ե՞րբ կըգա նա՝
Սարից թըռած ձիավոր:

Միշտ երազում ես տեսնում եմ
Էն հերոսին ապագա.

Հուր կարոտով թըռած իմ դեմ,
Լուսանում է… ու չըկա:

— Կըգա, դըստրի՛կ, իմ թանկագին,
Հեշտ չի բերվում հուրն անշեջ.
Շատ-շատ անգամ բերող հոգին

Ինքն է այրվում նըրա մեջ…

Անց է կենում դարձյալ տարին:
Նայում է կույսն ամեն օր.
Ոչ մի սարից, ոչ մի ճամփում
Չի երևում ձիավոր:

— Հայրի՛կ, հայրի՛կ, մի՞թե չըկա
Էս աշխարհքում անշեջ հուր.
Թառամում է սիրտըս ահա,
Պաղ է էս կյանքն ու տըխուր…

Էլ չի խոսում. մռայլ, տըրտում,

Լուռ է արքան ալևոր,
Սև-սև ցավերն իրեն սըրտում՝
Միտք է անում գըլխակոր:

IV
Էսպես անցան շատ տարիներ.
Տըխուր աղջիկն արքայի

Նայե՜ց, նայե՜ց սարերն ի վեր
Ճամփաներին ամայի,
Հույսը հատավ… ու լաց եղավ.
Էնքա՜ն արավ լաց ու կոծ,
Որ լիճ կըտրեց արտասուքը,

Ծածկեց քաղաքն ու ամրոց.
Ծածկե՜ց, կորա՜ն, ինքն էլ հետը…
Այժըմ էնտեղ տըրտմաշուք
Խոր Փարվանա լիճն է ծըփում,
Հըստա՜կ, ինչպես արտասուք:

Ու էն վըճիտ ջըրերի տակ
Ցույց են տալի մինչ էսօր
Ծեր արքայի ճերմակ ամրոցն
Ու շենքերը փառավոր:

* * *
Ասում են, էն թիթեռները,

Որ գիշերվա խավարում,
Որտեղ ճըրագ, որտեղ կըրակ,
Որտեղ լույս է հենց վառվում,
Հավաքվում են, շուրջը պատում,
Մեջն են ընկնում խելագար,

Ասում են, թե էն Փարվանա
Ջահիլներն են սիրավառ:
Ըշտապելուց թև են առել,
Դարձել թեթև թիթեռներ,
Ու տակավին հուր տեսնելիս՝

Մեջն են ընկնում անհամբեր.
Ջանք է անում ամեն մինը,
Շուտով տանի, տիրանա…
Ու այրվում են, այրվո՜ւմ անվերջ
Կըտրիճները Փարվանա:

Առաջադրանքներ.
1. Դուրս գրեք անհասկանալի բառերի բացատրությունները և սովորեք:
2. Բացատրեք դարձվածային արտահայտությունները։
3. Փոխեք բալլադի վերջաբանը՝ ըստ Ձեր ցանկության։
4. Ինչո՞ւ չվերադարձան կտրիճները։
Կտրիճները չվերադարձան, որովհետև անշեջ կրակ ասելով աղջիկը նկատի ուներ անմար սեր։ Բայց, քանի որ կտրիճները միամիտ էին, նրանք գնացին գոյություն չունեցող անշեջ կրակը փնտրելու և մահացան։
5. Մեկնաբանեք վերջին հատվածը (Ասում են էն թիթեռները հատվածից)։
Կտրիճները դարձել էին թիթեռներ և ամեն լույս տեսնելիս հարձակվում էին լույսի վրա, որպեսզի հուր գտնեն և հենց այդտեղ էլ վառվեցին ու չվերադարձան։

1) Շրջանագծին ներգծած է ABCD քառանկյունը, որի մեջ <A=104^o և <B=71^o։ Գտեք անկյուններ C-ն և D-ն։
180-104=76^o
<D=76^o
180-71=109^o
<C=109^o

2) Արդյոք կարելի՞ է տրված ABCD քառանկյանը արտագծել շրջանագիծ, եթե՝
ա)<A=64^o, <B=95^o, <C=106^o — ոչ
բ)<A=72^o, <B=69^o, <D=111^o — այո
գ)<A=90^o, <C=90^o, <D=80^o — ոչ
դ)<A=2α, <B=5α^o, <C=7α^o ,<D=4α — ոչ

3)

<N=180-75=105^o
<M=180-53=127^o

4) Տրված է MK+EF=40: P_MEFK -?

P_MEFK=40*2=80

5) Տրված է NE=MF:  EF+MN -?

4*4=16

XVIII դարի 20-ական թվականներին ազատագրական պայքար սկսվեց Սյունիքում պարսիկների և թուրքերի դեմ։ Երկու շրջաններում ապստամբության համար կային տարբեր պայմաններ։ Արցախն ուներ պայքարը գլխավորող երկու առաջնորդներ, Սյունիքում այդպիսի հեղինակավոր գործիչներ չկային, որն էլ ազդում էր ազատագրական պայքարի վրա։ Սյունիքի տանտերերի և մելիքների հանձնարարությամբ առևտրական մեղրեցի Ստեփանոս Շահումյանը մեկնում է Վրաստան, Վախթանգ VI թագավորի մոտ։ Թագաժառանգ Շահնավազը Ստեփանոս Շահումյանին ներկայացնում է Դավիթ Բեկին՝ ով կարող էր համախմբել Սյունիքի ազատագրական ուժերը։ Դավիթ Բեկի զորավարներից էր Մխիթար Սպարապետը։ 1726 թ. գարնանը Թիֆլիսը, Երևանն ու Գանձակը նվաճելուց հետո օսմանյան զորքերը կարողացան ռազմակալել Նախիջևանն ու Ղափանի մերձակա գավառները։ Նահանջելով թշնամու գերազանցող ուժերի առաջ՝ 1727 թ. գարնանը Դավիթ Բեկն իր մի քանի հավատարիմ զինակիցների հետ ամրացավ Հալիձորի բերդում։ Մի քանի օր անց Մխիթար սպարապետի ու Տեր-Ավետիսի գլխավորած խմբին հաջողվեց գաղտնուղով դուրս գալ բերդից և թիկունքից հարձակվելով թշնամու վրա՝ պարտության մատնելով նրան։

Դավիթ Բեկի մահից հետո զորականներն իրենց առաջնորդ կարգեցին Մխիթար Սպարապետին։ Ռազմական արվեստին տիրապետելու տեսանկյունից Մխիթար Սպարապետը չէր զիջում Դավիթ Բեկին։ Դավիթ Բեկի մահից հետո առաջացան գժտություններ Մխիթար Սպարապետի և զորականների միջև, մասնավորապես Տեր-Ավետիսի հետ։ Տեր-Ավետիսը ցանկանում էր տեր դառնալ Դավիթ Բեկի ժառանգությանը։ Գժտությունների առիթ էր տալիս նաև այն հանգամանքը, որ Մխիթար Սպարապետը տեղացի չէր, այլ գանձակեցի։ Միաժամանակ թուրքերի համար առաջացան այլ նպաստավոր պայմաններ. մահացել էր Դավիթ Բեկը, գժտություններ էր առաջացել հայ զորականների շրջանում, այժմ Տեր-Ավետիսն ոչ թե Մխիթար Սպարապետի կողքին էր, այլ նրա դեմ։ Թուրքերը Արցախում հաջողությունների հասնելուց հետո իրենց ուժերը ուղղեցին դեպի Սյունիք։ Եվ ահա թուրքերը Սյունիքի ազատագրական ուժերի դեմ անցան լայնամասշտաբ հարձակման։ Տեր-Ավետիսը երկու այլ զորականների հետ գնում է թուրքական փաշայի մոտ։ Վերջինս խոստանում է, որ անձնատուր լինելու դեպքում բերդին որևէ վտանգ չի սպառնա։ Թուրք փաշան իր մոտ է պահում Տեր-Ավետիսին, իսկ փաշային խոստանում են վաղն առավոտյան բաց անել բերդի դարպասները։ Մխիթար Սպարապետը տեսնելով Տեր-Ավետիսի դավաճանական քայլը, իր ընտանիքի հետ հեռանում է բերդից։ Թուրքերը մոռանում են իրենց խոստումներն ու կոտորում բոլոր տղամարդկանց, իսկ կանանց ու երեխաներին գերի վերցում։ Հակառակ Տեր-Ավետիսի՝ Մխիթար Սպարապետը հավատարիմ է մնում Դավիթ Բեկի սկսած գործին՝ շարունակել պայքարը թշնամու դեմ։ Մխիթար Սպարապետը նորից սկսում է զորք հավաքել։ Տարբեր տեղերում կարողացավ կոտորել նաև թշնամուն՝ վրեժ լուծելով նրանցից։ Հասավ մինչև Օրդուբադ, այդտեղից վերադարձավ մեծ ավարով՝ ավելի քան հարյուր վաթսուն ուղտաբեռ։ Օրդուբադից հետո Մխիթար Սպարապետը գնում է Խնձորեսկի բերդում միառժամանակ հանգիստ առնելու։ Սակայն մի խումբ հայերի կողմից թշնամանք առաջացավ Մխիթար Սպարապետի դեմ։ Ընտրելով հարմար պահ մի խումբ դավաճանների կողմից կտրվում է Մխիթար Սպարապետի գլուխը։ Մխիթար Սպարապետի գլուխը տարվում է Թավրիզի փաշայի մոտ։ Փաշայի հրամանով գլխատում են բոլոր նրանց ովքեր բերել էին Մխիթար Սպարապետի գլուխը։ Մխիթար Սպարապետի սպանությունից հետո զորքերը ցրվեցին, զորականներից շատերն ապաստան ստացան գուգարաց իշխանի մոտ, մյուսները՝ տարբեր վայրերում։ Մխիթար Սպարապետը անգլուխ մարմինը թաղվեց այսօրվա Հայաստանի Սյունիքի մարզի Խնձորեսկ գյուղի Անապատ եկեղեցու բակում։

1․ Ինչո՞վ է պայմանավորված անոթներում արյան շարժման արագությունը:
Զարկերակների պատերի մկանային շերտի կծկման շնորհիվ բարձրանում է արյան ճնշումը և արյունը ստանում է լրացուցիչ շարժման արագություն:
2․ Ո՞ր անոթներում է դիտվում արյան հոսքի ﬔծ արագություն:
Արյան հոսքի ամենամեծ արագությունը աորտայում է, մոտ 0,5 մ/վ։
3․ Որո՞նք են արյան հոսքի արագության նվազման պատճառները մազանոթներում:
Արյան հոսքի արագությունը կախված է անոթների լուսանցքի հաստությունից և արյունատար անոթի տեսակից։
4․ Ինչո՞ւ են դեպի թոքեր գնացող անոթները կոչվում երակային անոթներ:
Զարկերակներով սովորաբար շարժվում է թթվածնով հարուստ արյուն, բացառությամբ թոքային զարկերակների, որոնցով սրտի աջ փորոքից երակային արյունը շարժվում է դեպի թոքեր:
5․ Սրտի ո՞ր բաժնից է սկսվում արյան ﬔծ շրջանառությունը և որտե՞ղ է ավարտվում:
Արյան շրջանառությունը սկսվում է աջ փորոքից՝ թոքային ցողունով և ավարտվում ձախ նախասրտում։

Հովհաննես Թումանյանը ծնվել է 1869 թվականի փետրվարի 19-ին Լոռվա Դսեղ գյուղում։ Թումանյանը սովորել է Դսեղի ծխական դպրոցում։ 1883 թվականից բնակվել է Թիֆլիսում, սովորել է Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցում, սակայն նյութական ծանր դրության պատճառով կիսատ թողնելով ուսումը` աշխատել է Թիֆլիսի հայ եկեղեցական դատարանում։ Բանաստեղծի մանկությունն անցել է նրա ծննդավայրում։ Թումանյանների ընտանիքը եղել է բազմամարդ։ 1887 թվականի սեպտեմբերին Թումանյանը սիրահարվում է Թիֆլիսի Քամոյան եկեղեցու քահանա և կոնսիստորիայի անդամ Հովհաննես քահանա Մարտիրոսյանի որդեգրուհի Մարիամ (Օլգա) Մաճկալյանին։ 1888 թվականին Թումանյանն ամուսնացել է Օլգա Մաճկալյանի հետ։ Նրանք ունեցել են 10 երեխա։ 20-րդ դարի սկզբին Թումանյանը հայտնի է դառնում նաև որպես հասարակական գործիչ։ 1912 թվականին Թումանյանն ընտրվել է նորաստեղծ Հայ գրողների կովկասյան ընկերության նախագահ։ 1921 թվականի աշնանը Թումանյանը մեկնել է Կոստանդնուպոլիս՝ հայ գաղթականների համար օգնություն գտնելու նպատակով։ Մի քանի ամիս մնալով այնտեղ` նա վերադառնում է հիվանդացած։ Մահացել է 1923 թվականին՝ Մոսկվայում։ 

Առաջադրանքներ․
1) Փակագծերում նշված թիվը հանդիսանո՞ւմ է արդյոք անհավասարման լուծում՝
4x-4>3x+3 (-1) — ոչ
-8>0
72x-18<-13x (-10) — այո
-738<130
2) Համարժե՞ք են արդյոք անհավասարումները՝
2x-1>6 և 6>2x-1 — ոչ
x<3 և x+2<5 — այո
3x-7>5 և -3x+7<-5 — ոչ
3) Լուծեք անհավասարումը`
2x+1<x
x < -1
x∈(-∞;-1)

7x-13>9x
-2x > 13
x<-6,5
x∈(-∞;-6,5)

2x-x-1<2
x < 3
x∈(-∞;3)

8-9x>x-3-3x+4x+15
-11x > 4
x < -4/11
x∈(-∞;-4/11)
4) Փակագծերում նշված թիվը հանդիսանո՞ւմ է արդյոք անհավասարման լուծում՝
2+12x<-x+3 (-2) — այո
-22<5
5x-7>9+x (100) — այո
493>109
5) Համարժե՞ք են արդյոք անհավասարումները՝
2x>4 և x<2 — ոչ
2x>5 և x-7>-2-x — այո
2<7-x և 3x<5+2x — այո
6) Լուծեք անհավասարումը`
x+4>5x
x < 1
x∈(-∞;1)

x-2<3x
x > -1
x∈(-∞;-1)

3<7x-5-4x
x > 8/3
x∈(-∞;8/3)

Քննարկվող հարցեր.
1. Ո՞ր մեծություննէ կոչվում էներգիա
Էներգիա անվանում են այն ուժը, որը բնութագրում է մարմնի աշխատանք կատարելու ունակությունը։
2. Օրինակներով ցույց տալ էներգիայի և աշխատանքի կապը
3. Ի՞նչ միավորներով է չափվում էներգիան միավորների ՄՀ-ում:
ՄՀ-ում էներգիայի միավորը մեկ ջոուլն է (1Ջ)։
4. Մեխանիկական էներգիայի տեսակները
Մարմինների շարժմամբ պայմանավորված կինետիկ, և մարմինների փոխազդեցությամբ պայմանավորված էներգիա՝ պոտենցիալ։
5. Ո՞ր էներգիան են անվանում կինետիկ
Մարմնի շարժմամբ պայմանավորված էներգիան անվանում են կինետիկ։
6. Ի՞նչ մեծություններից է կախված մարմնի կինետիկ էներգիան, որ բանաձևով է որոշվում այն
Մարմնի կինետիկ էներգիան կախված է մարմնի զանգվածից և տվյալ պահի արագությունից։
Բանաձև՝
E_կ=mv²/2
7. Երբ է մարմնի կինետիկ էներգիան զրո
Երբ մարմինը գտնվում է դադարի վիճակում, մարմնի կինետիկ էներգիան հավասար է լինում զրոյի։
8. Որ էներգիան են անվանում պոտենցիալ
Մարմնի փոխազդեցությամբ պայմանավորված էներգիան կոչվում է պոտենցիալ էներգիա։
9. բերել պետենցիալ էներգիայով օժտված մարմինների օրինակներ
10.Ինչ բանաձևով է որոշվում Երկրի մակերևույթից որոշակի բարձրությամբ մարմնի պոտենցիալ էներգիան
E_պ=mgh
11. Որ մեծություն է կոչվում մարմնի լրիվ մեխանիկական էներգիա:
Մարմնի կինետիկ և պոտենցիալ էներգիանների գումարը կոչվում է մարմնի լրիվ մեխանիկական էներգիա։
12. Ձևակերպիր լրիվ մեխանիկական էներգիայի պահպանման օրենքը
Դիմադրության և շփման ուժերի բացակայությամբ մարմնի լրիվ մեխանիկական էներգիան շարժման ընթացքում մնում է հաստատուն։

Տարբերակ 1
I. Պատ․՝ 1
II. Պատ․՝ 2
III. Պատ․՝ 2
IV. Պատ․՝ 2
V. h=100մ | E_պ=mgh
V=1մ³ | ρ=m/v
g=9,8ն/կգ | m=ρV=1000կգ/մ³ * 1մ³=1000կգ
ρ=1000ն/կգ | E_պ=1000կգ*9,8ն/կգ*100մ=980000ն=980000Ջ=980կՋ=Պատ․՝ 4
—————-
E_պ=?
VI. Պատ․՝ 3
VII. Պատ․՝ 3
VIII. Պատ․՝ 3
IX. Պատ․՝ 1
X. Պատ․՝ 1

Տարբերակ 2
I. Պատ․՝ 2
II. Պատ․՝ 1
III. Պատ․՝ 2
IV. Պատ․՝ 2
V. Պատ․՝ 2
VI.
VII. Պատ․՝ 2
VIII. Պատ․՝ 1
IX. Պատ․՝ 2
X.