Ծանոթանալով երկրագնդի տարբեր ոլորտներին՝ կարող ենք նշել, որ դրանցից ամենամեծը և ամենատարածվածը, որը բնակեցված է տարբեր կենդանի օրգանիզմներով, կենսոլորտն է:
Կենսոլորտ հասկացությունը տվել է ավստրիացի գիտնական էդվարդ Զյուսը դեռևս 19-րդ դարում՝ իր «Երկրի դեմքը» գրքում: Քանի որ կենդանի օրգանիզմներն ունեն շատ լայն տարածում, ուստի կենսոլորտն ընդգրկում է ողջ ջրոլորտը, քարոլորտի վերին և մթնոլորտի ստորին շերտերը: Այդ շերտերում կան միջավայրի այնպիսի պայմաններ, որոնք նպաստավոր են կենդանի օրգանիզմների համար:
Կենսոլորտի հիմնական բաղադրիչներից են բույսերը և կենդանիները: Դրանք իրենց չափերով տարբեր են, ունեն տարբեր կառուցվածք, կենսագործունեության առանձնահատկություններ և հետաքրքիր հարմարանքներ, որոնք հնարավոր են դարձնում կյանքը երկրագնդի տարբեր ոլորտներում: Կաղինը և բարդին, ծիրանենին և խնձորենին, խատուտիկը և ցորենը բույսեր են: Իսկ ճանճը և բզեզը, գորտը և մողեսը, հավը և շունը կենդանիներ են: Սակայն, բույսերից և կենդանիներից բացի՝ կան նաև այլ կենդանի օրգանիզմներ: Մի մասը շատ փոքր է՝ անզեն աչքով անտեսանելի: Դրանք մանրէներն են՝ հիմնականում բակտերիաները: Մյուս մասը սնկերն են: Մանրէները և սնկերը ևս կենսոլորտի հիմնական բաղադրիչներ են: Նշված չորս խոշոր խմբերի կենդանի օրգանիզմները կազմում են թագավորություններ:
Մարդը դասվում է կենդանիների թագավորությանը։ Սակայն մարդն առանձնահատուկ է, քանի որ նա ակտիվորեն ներգործում է բնության վրա, փոփոխում վերջինս: Բայց բնության նման փոփոխությունները ոչ միշտ են դրական: Հաճախ ստիպված ենք լինում հաղթահարել մարդու տնտեսական գործունեության բացասական հետևանքները: Պետք է իրականացնել միջոցառումներ, որոնք ամեն գնով կպահպանեն բնությունը:
Կենդանի օրգանիզմները միայնակ չեն կարող երկարատև գոյատևել, նրանք փոխազդում են տարբեր մարմինների և նյութերի հետ: Այդ նյութերից է, օրինակ, թթվածինը, որով կենդանի օրգանիզմների մեծ մասը շնչում է: Կենդանի օրգանիզմների համար շատ մեծ դեր ունեն ջուրը և հանքային նյութերը: Բույսերն աճում են հողում: Նավթը և գազը հանածոներ են, որոնք ունեն շատ մեծ նշանակություն մարդու կյանքում: Բայց դրանք կենդանի օրգանիզմների գործունեության արդյունք են: Նյութերի այս ցանկը կարելի է շարունակել: Բոլոր այդ նյութերը համարվում են կենսոլորտի բաղադրիչներ:
Կենսոլորտը մի ուրույն ամբողջություն է, բարդ համակարգ, որտեղ կենդանի օրգանիզմները միասին կատարում են կարևոր գործառույթներ: Դրանցից է, օրինակ, Երկրագնդում տարբեր նյութերի հոսքը, որն իրականանում է կենդանի օրգանիզմների միջոցով: Շատ նյութեր, օրինակ՝ ջուրը կամ ածխաթթու գազը, հեռանում են կենդանի օրգանիզմից, հայտնվում շրջակա միջավայրում և հետո նորից վերադառնում կենդանի օրգանիզմ: Տեղի է ունենում նյութերի մի շրջապտույտ:
Հարցեր և առաջադրանքներ
- Ի՞նչ է կենսոլորտը, ի՞նչ ոլորտներ է ընդգրկում:
Կենսոլորտը երկրագնդի վրա գոյություն ունեցող կենդանի օրգանիզմների և դրանց անընդհատ վերափոխման ամբողջությունն է։ Կենսոլորտն ընդգրկում է ողջ ջրոլորտը, քարոլորտի վերին և մթնոլորտի ստորին շերտերը: - Որո՞նք են կենսոլորտի հիմնական բաղադրիչները: Կենսոլորտի հիմնական բաղադրիչներն են բույսերը և կենդանիները:
- Թվարկեք կենդանի օրգանիզմների թագավորությունները: Ո՞ր թագավորությունում է դասվում մարդը: Կենսոլորտում կան կենդանի օրգանիզմների չորս թագավորություններ․ կենդանիների, բույսերի, մանրէների և սնկերի։ Մարդը դասվում է կենդանիների թագավորությանը։
- Տարբեր նյութերի հետ կենդանի օրգանիզմների փոխազդեցության ի՞նչ օրինակներ գիտեք: Կենսոլորտում կենդանի օրգանիզմներն անընդհատ փոխազդեցության մեջ են լինում տարբեր նյութերի հետ։ Օրինակ, ջուրը հեռանում է կենդանի օրգանիզմից, իսկ հետո վերադառնում կենսոլորտ։ Կամ կենդանիների կենսագործունեության մնացորդները կարող են օգտագործվել որպես պարարտանյութ կամ ջերմության աղբյուր։
- Կենսոլորտում ի՞նչ գործառույթներ են իրականացնում կենդանի օրգանիզմները:
Կենդանի օրգանիզմներն իրականացնում են մի շարք կարևոր գործառույթներ։ Դրանք են՝ էներգետիկ, գազային, խտանյութ հավաքող, քայքայիչ, վերականգնողական և այլն։ - Ուշադիր դիտարկեք տեղանքը, շրջակա միջավայրը: Ի՞նչ գիտեք այդ միջավայրի պայմանների մասին: Թվարկեք և նկարագրեք շրջապատի կենդանի օրգանիզմները, բույսերը և կենդանիները: Ի՞նչ գիտեք այդ օրգանիզմների մասին:
Ինձ շրջապատող միջավայրում կան բազմաթիվ բույսեր։ Մեր դպրոցի ագարակում կան ընտանի կենդանիներ, իսկ տանը ես ունեմ կատու։ - Բնապահպանական ի՞նչ խնդիրներ գիտեք:
Բնապահպանական խնդիրներ են առաջանում, երբ հատում են մեծ ծավալով անտառներ, երբ աղբ են նետում արգելված վայրում։ Օրինակ, պլաստիկից գոյացած ահռելի աղբի պատճառով այսօր խիստ վտանգված է Համաշխարհային օվկիանոսը։ Դրանից ոչ միայն ջուրն է աղտոտվում, նաև կենդանիների կյանքն է վտանգի տակ, որովհետև նրանք թունավորվում են կամ խեղդվում պլաստիկից։ Բնապահպանական մեծ խնդիր է առաջանում նաև Սևանա լճում, երբ ջրի մակարդակը պակասում է, և ակտիվանում են կանաչ ջրիմուռները։
୨ৎ Արփի Փիրումյան 𝜗ৎ 